सामान्य विज्ञान Question Answer Class 8 Chapter 7 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

धातू-अधातू

पृष्ठ क्रमांक ४९

1. सर्वसाधारणपणे मूलद्रव्यांचे वर्गीकरण कोणत्या तीन प्रकारांत करतात?

उत्तर – मूलद्रव्यांचे वर्गीकरण मुख्यतः तीन प्रकारांत केले जाते:

1. धातू (Metals) – उदा. सोने, चांदी, लोखंड, तांबे, ॲल्युमिनिअम
2. अधातू (Non-Metals) – उदा. कार्बन, सल्फर, फॉस्फरस
3. धातुसदृश (Metalloids) – उदा. आर्सेनिक, सिलिकॉन, जर्मेनिअम, अँटिमनी

2. दैनंदिन जीवनात आपण कोणकोणते धातू आणि अधातू वापरतो?

उत्तर – धातू (Metals) आणि त्यांचे उपयोग:

1. तांबे (Copper) – विद्युत वाहक म्हणून वायरमध्ये वापर
2. लोखंड (Iron) – घरबांधणी, वाहननिर्मिती, भांडी
3. सोने आणि चांदी (Gold & Silver) – दागिने आणि इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे
4. ॲल्युमिनिअम (Aluminum) – स्वयंपाकाची भांडी, फॉइल पेपर
5. प्लॅटिनम (Platinum) – औषधनिर्मिती, प्रयोगशाळा उपकरणे

अधातू (Non-Metals) आणि त्यांचे उपयोग:

1. कार्बन (Carbon) – इंधन, पेन्सिल लिड
2. ऑक्सिजन (Oxygen) – श्वासोच्छ्वास, वैद्यकीय वापर
3. नायट्रोजन (Nitrogen) – खतांमध्ये वापर
4. सल्फर (Sulfur) – औषधे आणि रसायने
5. हायड्रोजन (Hydrogen) – इंधन आणि उद्योगांमध्ये वापर

स्वाध्याय

1. तक्ता पूर्ण करा.

2. गटात न बसणारा शब्द ओळखा.

अ. सोने, चांदी, लोह, हिरा

उत्तर – हिरा – कारण तो अधातू आहे, इतर सर्व धातू आहेत.

आ. तन्यता, ठिसूळता, नादमयता, वर्धनीयता

उत्तर – ठिसूळता – कारण हे गुणधर्म अधातूंचे आहे, इतर सर्व धातूंचे गुणधर्म आहेत.

इ. C, Br, S, P

उत्तर – Br (ब्रोमिन) – कारण तो द्रव अवस्थेत असतो, बाकी सर्व घन अवस्थेत असतात.

ई. पितळ, कांस्य, लोखंड, पोलाद

उत्तर – लोखंड – कारण हे शुद्ध धातू आहे, तर उर्वरित संमिश्रे (Alloys) आहेत.

3. शास्त्रीय कारणे लिहा.

अ. स्वयंपाकाच्या स्टेनलेस स्टील भांड्यांच्या खालच्या भागावर तांब्याचा मुलामा दिलेला असतो.

उत्तर – तांबे उष्णतेचा उत्तम वाहक असल्यामुळे स्टीलच्या भांड्यांच्या खालच्या भागावर तांब्याचा मुलामा दिला जातो. त्यामुळे उष्णता भांड्यात समान रीतीने पसरते आणि अन्न व्यवस्थित शिजते.

आ. तांबे व पितळेची भांडी लिंबाने का घासतात?

उत्तर – तांबे आणि पितळेच्या भांड्यांच्या पृष्ठभागावर हवेतील ऑक्सिजन व कार्बन डायऑक्साइडच्या अभिक्रियेमुळे हिरवट थर (कॉपर कार्बोनेट) तयार होतो. तो स्वच्छ करण्यासाठी लिंबाचा वापर केला जातो, कारण लिंबातील आम्ल या थराशी अभिक्रिया करून तो काढून टाकते.

इ. सोडिअम धातूला केरोसीनमध्ये ठेवतात.

उत्तर – सोडिअम अत्यंत प्रतिक्रियाशील धातू आहे आणि तो हवेतील ऑक्सिजन व आर्द्रतेशी त्वरित अभिक्रिया करून जळू शकतो. त्यामुळे त्याला केरोसीनमध्ये ठेवले जाते जेणेकरून त्याचा हवेच्या संपर्कात येऊन प्रतिक्रिया होणार नाही.

4. खालील प्रश्नांची उत्तरे द्या.

अ. धातूंचे क्षरण होऊ नये म्हणून तुम्ही काय कराल?

उत्तर – धातूंचे क्षरण टाळण्यासाठी खालील उपाय करता येतात:

1. धातूंवर गंजरोधक रंग, वार्निश किंवा ग्रीस लावणे.
2. गॅल्वनायझेशन (Galvanization) – लोखंडावर जस्ताचा मुलामा देणे.
3. धातूंचे मिश्र धातू (Alloys) तयार करणे – उदा. स्टेनलेस स्टील.
4. तेल किंवा ग्रीसचा थर लावून धातू हवेच्या संपर्कापासून दूर ठेवणे.
5. विद्युत रासायनिक संरक्षण (Cathodic Protection) – धातूला रासायनिक दृष्ट्या स्थिर घटकांच्या संपर्कात ठेवणे.

आ. पितळ व कांस्य ही संमिश्रे कोणकोणत्या धातूंपासून बनलेली आहेत?

उत्तर –

• पितळ (Brass) = तांबे (Cu) + जस्त (Zn)
• कांस्य (Bronze) = तांबे (Cu) + कथिल (Sn)

इ. क्षरणांचे दुष्परिणाम कोणते?

उत्तर –

• यांत्रिक उपकरणे खराब होतात, ज्यामुळे त्यांची कार्यक्षमता कमी होते.
• इमारती, पूल आणि वाहनांचे नुकसान होते, ज्यामुळे अपघात होण्याची शक्यता वाढते.
• विद्युत वाहक तारा गंजल्याने वीजेचा अपव्यय होतो.
• उद्योगधंद्यात आर्थिक नुकसान होते, कारण गंजलेली साधने वारंवार बदलावी लागतात.

ई. राजधातूंचे उपयोग कोणते?

उत्तर – राजधातू म्हणजे सोने (Au), चांदी (Ag), प्लॅटिनम (Pt), पॅलेडिअम (Pd), आणि ऱ्होडिअम (Rh). त्यांचे खालील उपयोग आहेत:

1. अलंकार (Jewelry) बनवण्यासाठी – सोने, चांदी आणि प्लॅटिनमचा उपयोग होतो.
2. इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांमध्ये – चांदी व सोन्याचा उपयोग विद्युत वाहक म्हणून केला जातो.
3. औषधांमध्ये – चांदीच्या अँटीबॅक्टेरियल गुणधर्मांमुळे तिचा उपयोग केला जातो.
4. उत्प्रेरक (Catalyst) म्हणून – प्लॅटिनम व पॅलेडिअमचा उपयोग रासायनिक अभिक्रियांमध्ये उत्प्रेरक म्हणून केला जातो.
5. चांदीचा उपयोग नाण्यांमध्ये आणि चांदीच्या पत्र्यात (Silver Foil) केला जातो.

5. खाली गंजणे याची क्रिया दिली आहे. या क्रियेत तीनही परीक्षानळ्यांचे निरीक्षण करून खालील प्रश्नांची उत्तरे द्या.

अ. प्रयोग 2 मधील लिक्विडवर गंज का चढला नाही?

उत्तर – प्रयोग 2 मध्ये तेलाचा थर पाण्यावर आहे, त्यामुळे ऑक्सिजन हवेच्या संपर्कात येत नाही. गंजण्यासाठी ऑक्सिजन आवश्यक असल्यामुळे येथे गंज चढत नाही.

आ. प्रयोग 1 मधील लिक्विडवर खूप गंज का चढला असेल?

उत्तर – प्रयोग 1 मध्ये लोखंडी वस्तू पाण्यात आहे आणि हवेतील ऑक्सिजनही उपलब्ध आहे. पाणी आणि ऑक्सिजन यांच्या अभिक्रियेमुळे लोखंडावर गंज (Fe₂O₃·xH₂O) तयार होतो.

इ. प्रयोग 3 मधील लिक्विडवर गंज चढले का?

उत्तर – प्रयोग 3 मध्ये उकळलेले पाणी वापरले आहे आणि वरती ऑक्सिजन शोषणारे कॅल्शियम क्लोराईड आहे. त्यामुळे पाण्यात विरघळलेला ऑक्सिजन नाहीसा होतो. गंजण्यासाठी ऑक्सिजन आवश्यक असल्याने येथे गंज चढत नाही.