सामान्य विज्ञान Notes Class 8 Chapter 5 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – सामान्य विज्ञान Class 8

अणूचे अंतरंग

१. अणूची संकल्पना (Concept of Atom):

• ग्रीक तत्त्वज्ञ डेमोक्रिटस यांनी सर्व पदार्थ अतिशय सूक्ष्म कणांनी बनलेले आहेत असे सांगितले.
• जॉन डाल्टन यांनी अणुसिद्धांत मांडला.
• अणू हा कोणत्याही मूलद्रव्याचा सूक्ष्मतम कण असतो.
• प्रत्येक मूलद्रव्याचे अणू वेगवेगळ्या प्रकारचे असतात.

२. अणूची संरचना (Structure of Atom):

अणू प्रामुख्याने तीन प्रकारच्या कणांनी बनलेला असतो.ते कण म्हणजे प्रोटॉन, न्यूट्रॉन आणि इलेक्ट्रॉन.

३. अणुच्या संरचनेशी संबंधित महत्त्वाचे नियम:

क. थॉमसनचे अणुप्रारूप (Thomson’s Model):

• थॉमसन यांनी “प्लम पुडिंग मॉडेल” मांडले.
• अणू हा एक साखरेच्या भातुकलीसारखा आहे, जिथे धनप्रभारित पदार्थामध्ये ऋणप्रभारित इलेक्ट्रॉन विखुरलेले असतात.

ख. रुदरफोर्डचे अणुप्रारूप (Rutherford’s Model):

रुदरफोर्डने सोन्याच्या पातळ पत्रकावर (Gold Foil Experiment) प्रयोग केला.

निष्कर्ष:

1. अणूचा बहुतांश भाग पोकळ असतो.
2. अणूच्या मध्यभागी धनप्रभारित केंद्रक असते.
3. इलेक्ट्रॉन केंद्रकाभोवती फिरतात.

ग. बोहरचे अणुप्रारूप (Bohr’s Model):

• निल्स बोहर यांच्या मते,
  1. इलेक्ट्रॉन ठरावीक कक्षांमध्येच परिभ्रमण करतात.
  2. प्रत्येक कक्षाला उर्जास्तर असते.
  3. इलेक्ट्रॉन एका कक्षातून दुसऱ्या कक्षात उर्जा घेऊन किंवा उत्सर्जित करून जाऊ शकतात.

४. अणुक्रमांक, अणुवस्तुमान व समस्थानिके:

अणुक्रमांक (Atomic Number – Z):

• अणूतील प्रोटॉनची संख्या म्हणजेच अणुक्रमांक होय.
• उदाहरण: हायड्रोजन (Z = 1), कार्बन (Z = 6)

अणुवस्तुमानांक (Mass Number – A):

• अणूतील प्रोटॉन आणि न्यूट्रॉनची एकूण संख्या म्हणजे अणुवस्तुमान.
• सूत्र: A = p + n
• उदाहरण: कार्बन-12 (C-12), ज्यामध्ये 6 प्रोटॉन + 6 न्यूट्रॉन = 12

समस्थानिके (Isotopes):

समस्थानिके ही ती मूलद्रव्ये आहेत ज्यांचा अणुक्रमांक समान पण अणुवस्तुमान वेगळे असते.

उदाहरणे:

1. हायड्रोजनचे तीन समस्थानिक:
   • प्रोटियम (¹H) – 1 प्रोटॉन, 0 न्यूट्रॉन
   • ड्युटेरियम (²H) – 1 प्रोटॉन, 1 न्यूट्रॉन
   • ट्रिटियम (³H) – 1 प्रोटॉन, 2 न्यूट्रॉन

५. इलेक्ट्रॉन संरूपण (Electronic Configuration):

• इलेक्ट्रॉन ठरावीक कवचांमध्ये फिरतात.
• ही कवचे K, L, M, N … अशा नावांनी ओळखली जातात.
• 2n² नियमानुसार प्रत्येक कक्षातील इलेक्ट्रॉन संख्या ठरते.
  • K = 2
  • L = 8
  • M = 18
  • N = 32

उदाहरणे:

मॅग्नेशिअम (Mg) – अणुक्रमांक 12

• इलेक्ट्रॉन संरचना: 2, 8, 2

अरगॉन (Ar) – अणुक्रमांक 18

• इलेक्ट्रॉन संरचना: 2, 8, 8

६. संयुजा (Valency) आणि संयुजा इलेक्ट्रॉन:

संयुजा (Valency):

अणूच्या बाह्यकवचातील इलेक्ट्रॉन काढून टाकणे किंवा जोडून घेण्याची क्षमता संयुजा असते.

उदाहरण:

• सोडियम (Na) = 1
• ऑक्सिजन (O) = 2
• कार्बन (C) = 4

संयुजा इलेक्ट्रॉन:

बाह्यकवचातील इलेक्ट्रॉन संयुजा इलेक्ट्रॉन असतात.

उदाहरण:

• सोडियम (Na) – बाह्यकवचात 1 इलेक्ट्रॉन → संयुजा = 1
• ऑक्सिजन (O) – बाह्यकवचात 6 इलेक्ट्रॉन → संयुजा = 2

७. अणुभट्टीतील मंदक (Moderator in Nuclear Reactor):

अणुभट्टीत न्यूट्रॉनचा वेग कमी करण्यासाठी वापरण्यात येणारे पदार्थ हे मंदक म्हणून ओळखले जातात.

उदाहरण:

• ग्रेफाइट (Graphite)
• जड पाणी (Heavy Water – D₂O)

निष्कर्ष:

• अणू हा प्रोटॉन, न्यूट्रॉन आणि इलेक्ट्रॉन यांनी बनलेला असतो.
• अणूच्या संरचनेत थॉमसन, रुदरफोर्ड आणि बोहर यांच्या सिद्धांतानुसार बदल झाले.
• अणुक्रमांक आणि अणुवस्तुमान हे मूलद्रव्यांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण गुणधर्मांवर प्रभाव टाकतात.
• अणूची रचना समजून घेतल्यामुळे रासायनिक अभिक्रियांचा अभ्यास करणे सोपे होते.