सामान्य विज्ञान Notes Class 8 Chapter 4 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

धाराविद्युत आणि चुंबकत्व

१. विद्युत प्रवाह आणि त्याचे प्रभाव

१.१ विद्युत प्रवाह म्हणजे काय?

• विद्युतप्रवाह म्हणजे विद्युतवाहक पदार्थांमधून इलेक्ट्रॉन्सचा सततचा प्रवाह होय.
• विद्युत प्रवाहाला अँपिअर (Ampere – A) या एककात मोजले जाते.

१.२ विद्युत घट (Electric Cell) आणि बॅटरी

• विद्युत घट म्हणजे एक असे साधन, जे रासायनिक ऊर्जा विद्युत ऊर्जेत रूपांतरित करते.
• जर अनेक घट एकसर (series) जोडले असतील, तर त्याला बॅटरी म्हणतात.

१.३ विद्युत परिपथ आणि त्याचे घटक

• विद्युत प्रवाह वाहण्यासाठी विद्युत परिपथ आवश्यक असतो.
• परिपथातील महत्त्वाचे घटक:
  • विद्युत घट
  • चालक तारा
  • स्विच
  • विद्युत दिवा / बल्ब

१.४ विभवांतर (Potential Difference)

• धन आणि ऋण अग्रांमधील विद्युत स्थितिक विभवातील फरक म्हणजे विभवांतर.
• त्याचे मापन व्होल्ट (Volt – V) या एककात केले जाते.
• व्होल्टमीटरच्या सहाय्याने विभवांतर मोजले जाते.

२. विद्युत प्रवाहाचे परिणाम

२.१ विद्युत उष्णतेचा प्रभाव (Joule’s Law of Heating)

• जेव्हा विद्युत प्रवाह प्रतिरोधक तारेतून (Resistance wire) प्रवाहित होतो, तेव्हा उष्णता निर्माण होते.
• हीच क्रिया गिझर, हिटर, इस्त्री, वीज बल्ब इत्यादींमध्ये वापरली जाते.
• विद्युत उष्णतेचा परिणाम (H = I²Rt) या सूत्राने दर्शवला जातो.

२.२ चुंबकीय प्रभाव (Magnetic Effect of Current)

• हॅन्स क्रिश्चियन ऑर्स्टेड यांनी प्रथम विद्युत प्रवाहाचा चुंबकीय परिणाम सिद्ध केला.
• विद्युत प्रवाहवाहक तारा चुंबकीय क्षेत्र निर्माण करते.
• हेच तत्त्व विद्युत चुंबक आणि इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक उपकरणांमध्ये वापरले जाते.

३. विद्युत चुंबक आणि त्याचे उपयोग

३.१ विद्युत चुंबक म्हणजे काय?

• जेव्हा विद्युत प्रवाह लोखंडी कोयलमध्ये (Coil) वाहतो, तेव्हा तो चुंबकीय गुणधर्म प्राप्त करतो.
• हे चुंबकीय गुणधर्म विद्युत प्रवाह बंद केल्यावर नष्ट होतात.
• विद्युत चुंबकाची ताकद विजेचा प्रवाह आणि वळणसंख्येवर अवलंबून असते.

३.२ विद्युत चुंबकाचे उपयोग:

• मोटर, जनित्र, ट्रान्सफॉर्मर यामध्ये वापर.
• कचऱ्यातील लोखंड वेगळे करण्यासाठी.
• विद्युत घंटा आणि टेलिफोनमध्ये.
• मोठ्या क्रेनमध्ये लोखंडी वस्तू उचलण्यासाठी.

४. विद्युत घंटा आणि तिचे कार्य

४.१ रचना:

• विद्युत घंटेमध्ये विद्युत चुंबक, लोखंडी पट्टी, संपर्क बिंदू, ठोका आणि घंटा असते.

४.२ कार्य:

1. स्विच दाबल्यावर विद्युत प्रवाह सुरू होतो.
2. विद्युत चुंबक लोखंडी पट्टी आकर्षित करतो.
3. ठोका घंटेवर आदळतो आणि आवाज होतो.
4. लोखंडी पट्टी संपर्क बिंदूपासून दूर जाते आणि परिपथ तुटतो.
5. पुन्हा पट्टी संपर्क बिंदूला लागते आणि हा प्रक्रिया वारंवार होते.

५. महत्त्वाचे संकल्पना आणि सूत्रे

७. संक्षिप्त सारांश

• विद्युत प्रवाह म्हणजे विद्युत वाहक तारा किंवा घटकांमधून इलेक्ट्रॉन्सचा प्रवाह.
• विद्युत परिपथ मध्ये बॅटरी, तारा, स्विच आणि बल्ब असतात.
• विद्युत उष्णतेचा प्रभाव इस्त्री, हिटर यामध्ये वापरला जातो.
• विद्युत चुंबक विद्युत प्रवाहाच्या उपस्थितीत चुंबकीय गुणधर्म प्राप्त करतो.
• विद्युत घंटा विद्युत चुंबकाच्या मदतीने आवाज निर्माण करते.