धाराविद्युत आणि चुंबकत्व
१. विद्युत प्रवाह आणि त्याचे प्रभाव
१.१ विद्युत प्रवाह म्हणजे काय?
- विद्युतप्रवाह म्हणजे विद्युतवाहक पदार्थांमधून इलेक्ट्रॉन्सचा सततचा प्रवाह होय.
- विद्युत प्रवाहाला अँपिअर (Ampere – A) या एककात मोजले जाते.
१.२ विद्युत घट (Electric Cell) आणि बॅटरी
- विद्युत घट म्हणजे एक असे साधन, जे रासायनिक ऊर्जा विद्युत ऊर्जेत रूपांतरित करते.
- जर अनेक घट एकसर (series) जोडले असतील, तर त्याला बॅटरी म्हणतात.
१.३ विद्युत परिपथ आणि त्याचे घटक
- विद्युत प्रवाह वाहण्यासाठी विद्युत परिपथ आवश्यक असतो.
- परिपथातील महत्त्वाचे घटक:
- विद्युत घट
- चालक तारा
- स्विच
- विद्युत दिवा / बल्ब
१.४ विभवांतर (Potential Difference)
- धन आणि ऋण अग्रांमधील विद्युत स्थितिक विभवातील फरक म्हणजे विभवांतर.
- त्याचे मापन व्होल्ट (Volt – V) या एककात केले जाते.
- व्होल्टमीटरच्या सहाय्याने विभवांतर मोजले जाते.
२. विद्युत प्रवाहाचे परिणाम
२.१ विद्युत उष्णतेचा प्रभाव (Joule’s Law of Heating)
- जेव्हा विद्युत प्रवाह प्रतिरोधक तारेतून (Resistance wire) प्रवाहित होतो, तेव्हा उष्णता निर्माण होते.
- हीच क्रिया गिझर, हिटर, इस्त्री, वीज बल्ब इत्यादींमध्ये वापरली जाते.
- विद्युत उष्णतेचा परिणाम (H = I²Rt) या सूत्राने दर्शवला जातो.
२.२ चुंबकीय प्रभाव (Magnetic Effect of Current)
- हॅन्स क्रिश्चियन ऑर्स्टेड यांनी प्रथम विद्युत प्रवाहाचा चुंबकीय परिणाम सिद्ध केला.
- विद्युत प्रवाहवाहक तारा चुंबकीय क्षेत्र निर्माण करते.
- हेच तत्त्व विद्युत चुंबक आणि इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक उपकरणांमध्ये वापरले जाते.
३. विद्युत चुंबक आणि त्याचे उपयोग
३.१ विद्युत चुंबक म्हणजे काय?
- जेव्हा विद्युत प्रवाह लोखंडी कोयलमध्ये (Coil) वाहतो, तेव्हा तो चुंबकीय गुणधर्म प्राप्त करतो.
- हे चुंबकीय गुणधर्म विद्युत प्रवाह बंद केल्यावर नष्ट होतात.
- विद्युत चुंबकाची ताकद विजेचा प्रवाह आणि वळणसंख्येवर अवलंबून असते.
३.२ विद्युत चुंबकाचे उपयोग:
- मोटर, जनित्र, ट्रान्सफॉर्मर यामध्ये वापर.
- कचऱ्यातील लोखंड वेगळे करण्यासाठी.
- विद्युत घंटा आणि टेलिफोनमध्ये.
- मोठ्या क्रेनमध्ये लोखंडी वस्तू उचलण्यासाठी.
४. विद्युत घंटा आणि तिचे कार्य
४.१ रचना:
- विद्युत घंटेमध्ये विद्युत चुंबक, लोखंडी पट्टी, संपर्क बिंदू, ठोका आणि घंटा असते.
४.२ कार्य:
- स्विच दाबल्यावर विद्युत प्रवाह सुरू होतो.
- विद्युत चुंबक लोखंडी पट्टी आकर्षित करतो.
- ठोका घंटेवर आदळतो आणि आवाज होतो.
- लोखंडी पट्टी संपर्क बिंदूपासून दूर जाते आणि परिपथ तुटतो.
- पुन्हा पट्टी संपर्क बिंदूला लागते आणि हा प्रक्रिया वारंवार होते.
५. महत्त्वाचे संकल्पना आणि सूत्रे
संकल्पना | संज्ञा | सूत्र |
---|---|---|
विद्युत प्रवाह | I | I = Q/t |
विभवांतर | V | V = W/Q |
विद्युत उष्णतेचा परिणाम | H | H = I²Rt |
Ohm’s Law | V = IR | R = V/I |
७. संक्षिप्त सारांश
- विद्युत प्रवाह म्हणजे विद्युत वाहक तारा किंवा घटकांमधून इलेक्ट्रॉन्सचा प्रवाह.
- विद्युत परिपथ मध्ये बॅटरी, तारा, स्विच आणि बल्ब असतात.
- विद्युत उष्णतेचा प्रभाव इस्त्री, हिटर यामध्ये वापरला जातो.
- विद्युत चुंबक विद्युत प्रवाहाच्या उपस्थितीत चुंबकीय गुणधर्म प्राप्त करतो.
- विद्युत घंटा विद्युत चुंबकाच्या मदतीने आवाज निर्माण करते.
Leave a Reply