भूगोल Notes Class 8 Chapter 1 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – भूगोल Class 8

स्थानिक वेळ व प्रमाण वेळ

१. काळ मोजण्याची गरज आणि कालमापनाचे जुने व नवीन प्रकार

(१.१) दैनंदिन जीवनातील वेळेचे महत्त्व:

• आपण दररोजची दिनचर्या वेळेच्या नियोजनावर अवलंबून असते, जसे की उठणे, शाळेत जाणे, अभ्यास करणे इत्यादी.
• जर वेळ ठरवलेली नसेल तर दैनंदिन व्यवहार अडथळ्यात येऊ शकतो.
• म्हणूनच पूर्वीपासून वेळ मोजण्यासाठी विविध पद्धती वापरण्यात येतात.

(१.२) प्राचीन कालातील कालमापनाच्या पद्धती:

सूर्याच्या उगवण्याच्या व मावळण्याच्या स्थितीनुसार दिवस व रात्र मोजले जात होते.

वेळ मोजण्यासाठी वापरलेली साधने:

1. सूर्यघड्याळ (Sun Dial) – सूर्याच्या सावलीच्या आधारे वेळ ठरवली जात असे.
2. घटिकापात्र (Water Clock) – एका भांड्यातील पाणी टपकण्याच्या गतीवरून वेळ मोजली जात असे.
3. वाळूचे घड्याळ (Sand Clock) – वाळू एका भागातून दुसऱ्या भागात पडण्याच्या वेगावरून वेळ ठरवली जात असे.
   1. तेल किंवा मेणबत्ती घड्याळ – जळण्याच्या वेगावरून वेळ मोजली जात असे.

२. पृथ्वीचे गतीमान आणि वेळेतील फरक

(२.१) पृथ्वीचे दोन प्रकारचे गतीमान:

1. परिभ्रमण (Revolution) – पृथ्वी सूर्याभोवती फिरते (३६५ दिवस आणि ६ तासांत एक फेरी पूर्ण करते).
2. परिवलन (Rotation) – पृथ्वी स्वतःच्या अक्षावर फिरते (२४ तासांत ३६०° फिरते).

(२.२) स्थानिक वेळेतील फरक कसा निर्माण होतो?

पृथ्वी पश्चिमेकडून पूर्वेकडे फिरते. त्यामुळे सूर्य पूर्व दिशेला प्रथम दिसतो.

प्रत्येक रेखावृत्तावर (Longitude) स्थानिक वेळ वेगळी असते.

पृथ्वी २४ तासांत ३६०° फिरते, म्हणजेच

• १ तासाला १५° फिरते
• १ अंश फिरण्यास ४ मिनिटे लागतात
• त्यामुळे प्रत्येक १° रेखावृत्तावर स्थानिक वेळेत ४ मिनिटांचा फरक पडतो.

उदाहरण – मुंबई (७३° पूर्व) आणि कोलकाता (८८° पूर्व) यांच्यातील स्थानिक वेळेतील फरक १ तास ४ मिनिटे आहे.

३. स्थानिक वेळ म्हणजे काय?

• सूर्य ज्या वेळी आकाशात सर्वाधिक उंचीवर येतो, त्या ठिकाणी त्या क्षणी १२ वाजलेले मानले जातात.
• एखाद्या ठिकाणी सूर्याच्या स्थितीवरून ठरवलेली वेळ म्हणजे स्थानिक वेळ म्हणतात.
• कोणत्याही एकाच रेखावृत्तावरील सर्व ठिकाणी एकाच वेळी समान स्थानिक वेळ असते.
• वेगवेगळ्या रेखावृत्तांवर वेळेतील फरक असतो, त्यामुळे मोठ्या देशांमध्ये गोंधळ होतो.

४. प्रमाण वेळ म्हणजे काय?

• एका मोठ्या देशामध्ये वेगवेगळ्या ठिकाणी वेगवेगळी स्थानिक वेळ वापरणे कठीण होते.
• म्हणूनच त्या देशाच्या मध्यवर्ती रेखावृत्ताच्या वेळेला प्रमाण वेळ मानले जाते.
• प्रमाण वेळेचा उपयोग रेल्वे, हवाई सेवा, दूरसंचार, सरकारी व्यवहार यासाठी होतो.

(४.१) भारताची प्रमाण वेळ (IST – Indian Standard Time)

• भारताच्या ८२°३०’ पूर्व रेखावृत्ताची स्थानिक वेळ ही प्रमाण वेळ म्हणून निवडण्यात आली आहे.
• हे रेखावृत्त उत्तर प्रदेशातील मिर्झापूर जवळून जाते.
• ही वेळ ग्रीनिच वेळेपेक्षा (GMT) ५ तास ३० मिनिटांनी पुढे आहे.
• त्यामुळे संपूर्ण भारतात हाच एकच प्रमाण वेळ (IST) लागू असतो.

(४.२) जागतिक प्रमाण वेळ (GMT – Greenwich Mean Time)

• जागतिक व्यवहारासाठी इंग्लंडमधील ग्रीनिच (०° रेखावृत्त) येथील स्थानिक वेळ प्रमाण मानली जाते.
• पृथ्वीच्या वेगवेगळ्या भागांमध्ये प्रमाण वेळ GMT च्या संदर्भाने निश्चित केली जाते.
• उदाहरण – भारताची प्रमाण वेळ GMT पेक्षा ५ तास ३० मिनिटांनी पुढे आहे.
• प्रत्येक देशात त्यांच्या प्रमाण वेळेचा GMT शी तुलना केली जाते.

५. जागतिक काल विभाग (Time Zones) आणि त्याचे प्रकार

पृथ्वीला २४ काल विभागांमध्ये (Time Zones) विभागले आहे.

प्रत्येक काल विभाग १५° अंतरावर असतो.

मोठ्या देशांमध्ये अनेक प्रमाण वेळा असू शकतात.

उदाहरणे –

• अमेरिका – ६ प्रमाण वेळा (Eastern, Central, Mountain, Pacific, Alaska, Hawaii-Aleutian)
• रशिया – ११ प्रमाण वेळा
• कॅनडा – ६ प्रमाण वेळा
• चीन – फक्त १ प्रमाण वेळ (GMT +8) असूनही देश खूप मोठा आहे.

६. महत्त्वाचे गणिती उदाहरणे

उदाहरण १ – स्थानिक वेळ काढा

प्रश्न: ग्रीनिचला (०°) दुपारी १२ वाजले असता मशाद (इराण) येथे (६०° पूर्व) किती वाजले असतील?

उत्तर:

• ६०° × ४ मिनिटे = २४० मिनिटे (४ तास)
• ग्रीनिचच्या वेळेपेक्षा मशाद ४ तास पुढे असतो.
• म्हणून मशाद येथे संध्याकाळचे ४ वाजले असतील.

उदाहरण २ – ग्रीनिचच्या तुलनेत भारताची वेळ

प्रश्न: भारतात सकाळी ८ वाजले असतील, तर ग्रीनिच येथे किती वाजले असतील?

उत्तर:

• भारताचा GMT पेक्षा फरक ५ तास ३० मिनिटे पुढे आहे.
• म्हणून, ग्रीनिच येथे रात्रीचे २:३० वाजले असतील.

७. महत्त्वाच्या संकल्पना लक्षात ठेवा

• 🌎 पृथ्वी २४ तासांत ३६०° फिरते, म्हणजेच १ तासाला १५° फिरते.
• 🕰 प्रत्येक १° रेखावृत्तावर ४ मिनिटांचा वेळेचा फरक पडतो.
• 🇮🇳 भारतातील प्रमाण वेळ ८२°३०’ पूर्व रेखावृत्तावरील आहे.
• 🌍 जागतिक प्रमाण वेळ GMT वर आधारित आहे.
• 🏛 मोठ्या देशांमध्ये अनेक प्रमाण वेळा असतात (Ex: USA, Russia).