नागरिकशास्त्र Notes Class 7 Chapter 4 Nagrik Shastra Maharashtra Board Marathi Medium

मूलभूत हक्क भाग-१

१. मूलभूत हक्क म्हणजे काय?

मूलभूत हक्क म्हणजे प्रत्येक भारतीय नागरिकाला संविधानाने दिलेले महत्त्वाचे हक्क. हे हक्क आपल्याला सुरक्षित आणि सन्मानाने जगण्यासाठी मदत करतात. कोणीही आपले मूलभूत हक्क हिरावून घेऊ शकत नाही.

२. संविधानाने दिलेले महत्त्वाचे हक्क:

भारतीय नागरिकांसाठी खालील महत्त्वाचे हक्क दिले आहेत:

(१) समानतेचा हक्क (Right to Equality)

सर्व नागरिक समान आहेत.
कोणत्याही व्यक्तीला जाती, धर्म, लिंग किंवा आर्थिक स्थितीवरून भेदभाव केला जात नाही.
अस्पृश्यता बेकायदेशीर आहे.
सरकारी नोकऱ्या देताना भेदभाव करता येत नाही.

(२) स्वातंत्र्याचा हक्क (Right to Freedom)

प्रत्येक व्यक्तीला विचार मांडण्याचे, भाषण देण्याचे आणि लेखनाचे स्वातंत्र्य आहे.
कोणालाही शांततेत सभा घेता येते.
प्रत्येक नागरिकाला कुठेही फिरण्याचा आणि राहण्याचा हक्क आहे.
आवडीनुसार व्यवसाय करण्याचा हक्क आहे.
शिक्षणाचा हक्क (6 ते 14 वयोगटातील मुलांना मोफत शिक्षण).

(३) शोषणाविरुद्धचा हक्क (Right against Exploitation)

कोणत्याही व्यक्तीला जबरदस्तीने किंवा वेठबिगारीने काम करायला लावता येत नाही.
14 वर्षांखालील मुलांना धोकादायक ठिकाणी कामावर ठेवणे बेकायदेशीर आहे.

३. महत्त्वाच्या पदव्या व पुरस्कार:

काही लोक समाजात विशेष कार्य करतात, त्यांना सरकारतर्फे पुरस्कार दिले जातात:

भारत रत्न – सर्वोच्च नागरी सन्मान
पद्मश्री, पद्मभूषण, पद्मविभूषण – विविध क्षेत्रातील उत्कृष्ट कार्यासाठी
परमवीर चक्र, अशोक चक्र, शौर्य चक्र – सैन्यातील शौर्य पुरस्कार

हे पुरस्कार सन्मानासाठी असतात, परंतु त्याने विशेष अधिकार मिळत नाहीत.

४. मूलभूत हक्कांचे महत्त्व:

प्रत्येक व्यक्तीचा विकास होण्यासाठी मूलभूत हक्क आवश्यक आहेत.
न्याय, समता आणि स्वातंत्र्य मिळते.
समाजात शांतता आणि बंधुता निर्माण होते.
कोणीही कोणावर अन्याय करू शकत नाही.