Notes For All Chapters – सामान्य विज्ञान Class 6
सजीवांतील विविधता आणि वर्गीकरण
१. सजीवांचे अस्तित्व आणि विविधता
सजीव पृथ्वीवरील विविध ठिकाणी आढळतात. ते पृथ्वीच्या वेगवेगळ्या वातावरणाशी जुळवून घेतात, म्हणून त्यांची विविधता दिसून येते.
सजीवांची वैशिष्ट्ये:
✔ स्वतःचे अन्न निर्माण करणे किंवा मिळवणे
✔ वाढ होणे
✔ पुनरुत्पादन करणे
✔ प्रतिसाद देणे
✔ हालचाल करणे
सजीवांमध्ये वनस्पती आणि प्राणी या दोन मुख्य गटांचा समावेश होतो.
२. वनस्पतींची विविधता
वनस्पती वेगवेगळ्या प्रकारच्या असतात. काही लहान, काही उंच, काही पाण्यात वाढणाऱ्या आणि काही जमिनीवर वाढणाऱ्या असतात.
वनस्पतींचे प्रकार:
1. स्वयंपोषी वनस्पती (Autotrophic plants):
- स्वतःचे अन्न तयार करतात.
- उदा. जास्वंद, डाळिंब, सदाफुली.
2. परपोषी वनस्पती (Heterotrophic plants):
- इतर वनस्पतींवर अवलंबून असतात.
- उदा. बुरशी, बांडगूळ, अमरवेल.
3. कीटकभक्षी वनस्पती (Insectivorous plants):
- कीटक पकडून त्यांच्यापासून अन्न मिळवतात.
- उदा. घटपर्णी.
३. वनस्पतीची रचना (Parts of a Plant)
१. मूळ (Root):
✔ वनस्पतीला जमिनीत घट्ट पकड देते.
✔ पाणी आणि खनिजे शोषून घेतो.
✔ काही वनस्पतींमध्ये अन्न साठवले जाते (उदा. गाजर, बीट).
प्रकार:
- सोटमूळ (Taproot): उदा. जास्वंद, वड.
- तंतूमय मूळ (Fibrous root): उदा. गवत, कांदा.
२. खोड (Stem):
✔ वनस्पतीच्या उंचीवर अवलंबून असते.
✔ पाने, फुले आणि फळांना आधार देते.
✔ अन्नसाठा आणि अन्नवाहन यासाठी मदत करते.
३. पाने (Leaves):
✔ पानांचा रंग हिरवा असतो, कारण त्यात हरितद्रव्य (Chlorophyll) असते.
✔ पानांमध्ये अन्ननिर्मिती (Photosynthesis) होते.
✔ पाने दोन प्रकारची असतात –
- साधे पान (Simple leaf): उदा. जास्वंद.
- संयुक्त पान (Compound leaf): उदा. गुलाब.
४. फूल (Flower):
✔ वनस्पतीचा आकर्षक भाग.
✔ पुनरुत्पादनासाठी महत्त्वाचा भाग.
✔ विविध रंग, आकार आणि वास असतो.
५. फळ (Fruit):
✔ फुलांपासून फळ तयार होते.
✔ फळांमध्ये बिया असतात.
✔ काही फळांमध्ये एकच बीज असते, तर काहींमध्ये अनेक बिया असतात (उदा. पेरू, पपई).
४. वनस्पतींचे वर्गीकरण (Classification of Plants)
१. उंची आणि खोडाच्या प्रकारानुसार वर्गीकरण:
| प्रकार | वैशिष्ट्ये | उदाहरणे |
|---|---|---|
| वृक्ष (Trees) | उंच, मजबूत खोड, अनेक वर्षे जगतात. | आंबा, वड, नारळ |
| झुडूप (Shrubs) | लहान उंची, जमिनीच्या जवळ फांद्या. | जास्वंद, गुलाब |
| रोपटे (Herbs) | लहान, मऊ खोड, काही महिने ते दोन वर्षे जगतात. | मेथी, पालक |
| वेली (Climbers) | आधाराने वाढतात, लवचिक खोड. | द्राक्ष, मिरची |
| ओषधी वनस्पती (Creepers) | जमिनीवर पसरतात. | भोपळा, टरबूज |
२. जीवनकालानुसार वर्गीकरण:
| प्रकार | जीवनकाल | उदाहरणे |
|---|---|---|
| वार्षिक वनस्पती | १ वर्षात जीवनचक्र पूर्ण होतो. | गहू, ज्वारी |
| द्विवार्षिक वनस्पती | २ वर्षे जगतात. | गाजर, बीट |
| बहुवार्षिक वनस्पती | अनेक वर्षे जगतात. | आंबा, गुलमोहर |
३. अधिवासानुसार वर्गीकरण (Based on Habitat)
| प्रकार | अधिवास | उदाहरणे |
|---|---|---|
| जमिनीवरील वनस्पती (Terrestrial plants) | जमिनीवर वाढतात. | आंबा, गुलाब |
| पाण्यातील वनस्पती (Aquatic plants) | पाण्यात वाढतात. | कमळ, जलपर्णी |
| वाळवंटी वनस्पती (Desert plants) | कोरड्या जागी वाढतात. | निवडुंग |
५. प्राण्यांची विविधता आणि वर्गीकरण
१. शरीराच्या रचनेनुसार:
| प्राणींचा प्रकार | वैशिष्ट्ये | उदाहरणे |
|---|---|---|
| पृष्ठवंशीय (Vertebrates) | पाठीचा कणा असतो. | सिंह, मासा |
| अपृष्ठवंशीय (Invertebrates) | पाठीचा कणा नसतो. | झुरळ, गांडूळ |
२. पुनरुत्पादन पद्धतीनुसार:
| प्राणींचा प्रकार | वैशिष्ट्ये | उदाहरणे |
|---|---|---|
| अंडज प्राणी (Oviparous) | अंडी घालतात. | कोंबडी, मासा |
| जरायुज प्राणी (Viviparous) | पिल्लांना जन्म देतात. | सिंह, मानव |
३. अधिवासानुसार वर्गीकरण:
| प्राणींचा प्रकार | अधिवास | उदाहरणे |
|---|---|---|
| भूचर (Terrestrial) | जमिनीवर राहतात. | सिंह, वाघ |
| जलचर (Aquatic) | पाण्यात राहतात. | मासा, व्हेल |
| उभयचर (Amphibian) | पाणी आणि जमिनीवर राहतात. | बेडूक |
| खेचर (Aerial) | हवेत उडतात. | गरुड, चिमणी |
Leave a Reply