भूगोल Notes Chapter 9 ऊर्जा साधने Class 6 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

ऊर्जेचे महत्त्व आणि गरज

• आपले दैनंदिन जीवन ऊर्जेवर अवलंबून आहे.
• पूर्वी मानवी श्रम व प्राण्यांची मदत कामांसाठी घेतली जात होती.
• औद्योगिकीकरण व तंत्रज्ञानाच्या वाढीमुळे ऊर्जेची मागणी मोठ्या प्रमाणात वाढली आहे.
• ऊर्जेचा मुख्य स्रोत निसर्ग आहे.
• ऊर्जेच्या मदतीने प्रकाश, उष्णता, गती, आवाज इत्यादी निर्माण करता येतात.

ऊर्जा साधनांचे प्रकार

ऊर्जा साधने दोन प्रमुख प्रकारांमध्ये विभागली जातात:

1) पदार्थांवर आधारित ऊर्जा साधने:

ही ऊर्जा साधने काही पदार्थांपासून मिळतात आणि एकदा वापरली की संपतात.

उदाहरणे:

• लाकूड: स्वयंपाकासाठी आणि उष्णता मिळवण्यासाठी वापरले जाते.
• कोळसा: कारखाने व औष्णिक विद्युत निर्मितीसाठी उपयोगी.
• खनिज तेल व नैसर्गिक वायू: वाहनांसाठी इंधन, गॅस व औष्णिक ऊर्जा निर्मितीसाठी.
• अणुऊर्जा: युरेनियम व थोरियम खनिजांपासून मिळणारी मोठ्या प्रमाणात ऊर्जा.

वैशिष्ट्ये:

• ही साधने एकदा वापरली की संपतात.
• काही ऊर्जा साधनांमुळे (उदा. कोळसा, खनिज तेल) प्रदूषण होते.
• ही ऊर्जा साधने मर्यादित प्रमाणात उपलब्ध आहेत.
• पारंपरिक ऊर्जा साधनांमध्ये गणली जातात.

2) प्रक्रियांवर आधारित ऊर्जा साधने:

ही ऊर्जा साधने नैसर्गिक प्रक्रियांमधून सातत्याने निर्माण होतात.

उदाहरणे:

• सौरऊर्जा: सूर्याच्या प्रकाशातून मिळणारी ऊर्जा.
• पवनऊर्जा: वाऱ्याच्या गतीतून मिळणारी ऊर्जा.
• जलऊर्जा: प्रवाही पाण्याच्या गतिज ऊर्जेतून निर्माण होणारी ऊर्जा.
• भूगर्भीय ऊर्जा: पृथ्वीच्या अंतर्गत उष्णतेतून मिळणारी ऊर्जा.
• सागरी ऊर्जा: समुद्राच्या लाटा आणि भरती-ओहोटीमधून मिळणारी ऊर्जा.

वैशिष्ट्ये:

• ही ऊर्जा सतत मिळू शकते आणि पुन्हा वापरता येते.
• पर्यावरणपूरक आणि स्वच्छ ऊर्जा साधने.
• नूतनीकरणीय ऊर्जा साधने म्हणून ओळखली जातात.
• वापरण्यासाठी तंत्रज्ञान महाग असते.

महत्त्वाची ऊर्जा साधने आणि त्यांचा उपयोग

1) लाकूड:

• मुख्यतः स्वयंपाकासाठी आणि तापण्यासाठी वापरले जाते.
• जंगलतोडीमुळे मर्यादित प्रमाणात उपलब्ध आहे.

2) कोळसा:

• प्राचीन वनस्पती आणि प्राण्यांचे अवशेष जमिनीत दडपल्या गेल्याने तयार होतो.
• उद्योगधंद्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणात वापर केला जातो.
• कोळशापासून औष्णिक वीज निर्मिती केली जाते.

3) खनिज तेल व नैसर्गिक वायू:

• खनिज तेलाचा वापर पेट्रोल, डिझेल, विमान इंधनासाठी केला जातो.
• नैसर्गिक वायूचा उपयोग स्वयंपाक गॅस, वाहने आणि उद्योगधंद्यांमध्ये केला जातो.
• हे इंधन मर्यादित प्रमाणात उपलब्ध असल्याने महाग आहे.

4) बायोगॅस:

• प्राण्यांची विष्ठा आणि जैविक कचऱ्यापासून मिळणारी ऊर्जा.
• शेतकरी स्वतःच्या शेतात बायोगॅस प्रकल्प उभारू शकतात.
• स्वयंपाक, प्रकाश आणि गरम पाण्यासाठी वापरला जातो.

5) जलऊर्जा:

• वाहत्या पाण्याच्या गतिज ऊर्जेपासून मिळणारी ऊर्जा.
• जलविद्युत प्रकल्प उदा. भाक्रा नांगल, कोयना.
• पुनर्वापर करता येणारी स्वच्छ ऊर्जा.

6) पवनऊर्जा:

• वाऱ्याच्या वेगाने फिरणाऱ्या पवनचक्क्यांमधून मिळणारी ऊर्जा.
• महाराष्ट्र, कर्नाटक, तमिळनाडू येथे मोठी पवनऊर्जा केंद्रे आहेत.

7) सौरऊर्जा:

• सूर्याच्या प्रकाशातून मिळणारी ऊर्जा.
• उष्ण कटिबंधीय देशांमध्ये उपयोग जास्त.
• उदा. महाराष्ट्रातील साक्री सौरऊर्जा प्रकल्प.
• सौर कुकर, सौर दिवे, सौर हिटर इत्यादी उपकरणांसाठी वापरली जाते.

8) भूगर्भीय ऊर्जा:

• पृथ्वीच्या अंतर्गत उष्णतेतून मिळणारी ऊर्जा.
• उदा. हिमाचल प्रदेशातील मणिकरण येथे अशा प्रकारचा प्रकल्प आहे.

9) सागरी ऊर्जा:

• समुद्राच्या लाटा आणि भरती-ओहोटीमधून मिळणारी ऊर्जा.
• सध्या संशोधन सुरू आहे, मोठ्या प्रमाणात वापर करण्याची शक्यता.

ऊर्जा बचतीचे महत्त्व आणि उपाय

ऊर्जा बचत का आवश्यक आहे?

• लोकसंख्या वाढल्यामुळे ऊर्जेची मागणी वाढत आहे.
• काही ऊर्जा स्रोत मर्यादित प्रमाणात उपलब्ध आहेत.
• प्रदूषण होणारे ऊर्जासाधने कमी वापरणे गरजेचे आहे.

ऊर्जा वाचवण्याचे उपाय:

• अनावश्यक दिवे, पंखे, इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे बंद ठेवावीत.
• शक्य असल्यास सौरऊर्जा, पवनऊर्जा यांसारख्या स्वच्छ ऊर्जेचा उपयोग करावा.
• वाहनांमध्ये इंधनाची बचत करावी.
• औद्योगिक व घरगुती कचऱ्याचा पुनर्वापर करावा.

स्वाध्याय प्रश्न:

(अ) योग्य ऊर्जा साधन निवडा:

1. पतंग उडवण्यासाठी → वाऱ्याची ऊर्जा
2. स्वयंपाक करण्यासाठी → लाकूड/गॅस
3. रेल्वेचे इंजिन चालवण्यासाठी → खनिज तेल
4. सूर्यास्तानंतर उजेडासाठी → वीज/सौरऊर्जा
5. अंघोळीसाठी पाणी गरम करण्यासाठी → सौरऊर्जा/गॅस

(क) फरक स्पष्ट करा: