ऊर्जेचे महत्त्व आणि गरज
- आपले दैनंदिन जीवन ऊर्जेवर अवलंबून आहे.
- पूर्वी मानवी श्रम व प्राण्यांची मदत कामांसाठी घेतली जात होती.
- औद्योगिकीकरण व तंत्रज्ञानाच्या वाढीमुळे ऊर्जेची मागणी मोठ्या प्रमाणात वाढली आहे.
- ऊर्जेचा मुख्य स्रोत निसर्ग आहे.
- ऊर्जेच्या मदतीने प्रकाश, उष्णता, गती, आवाज इत्यादी निर्माण करता येतात.
ऊर्जा साधनांचे प्रकार
ऊर्जा साधने दोन प्रमुख प्रकारांमध्ये विभागली जातात:
1) पदार्थांवर आधारित ऊर्जा साधने:
ही ऊर्जा साधने काही पदार्थांपासून मिळतात आणि एकदा वापरली की संपतात.
उदाहरणे:
- लाकूड: स्वयंपाकासाठी आणि उष्णता मिळवण्यासाठी वापरले जाते.
- कोळसा: कारखाने व औष्णिक विद्युत निर्मितीसाठी उपयोगी.
- खनिज तेल व नैसर्गिक वायू: वाहनांसाठी इंधन, गॅस व औष्णिक ऊर्जा निर्मितीसाठी.
- अणुऊर्जा: युरेनियम व थोरियम खनिजांपासून मिळणारी मोठ्या प्रमाणात ऊर्जा.
वैशिष्ट्ये:
- ही साधने एकदा वापरली की संपतात.
- काही ऊर्जा साधनांमुळे (उदा. कोळसा, खनिज तेल) प्रदूषण होते.
- ही ऊर्जा साधने मर्यादित प्रमाणात उपलब्ध आहेत.
- पारंपरिक ऊर्जा साधनांमध्ये गणली जातात.
2) प्रक्रियांवर आधारित ऊर्जा साधने:
ही ऊर्जा साधने नैसर्गिक प्रक्रियांमधून सातत्याने निर्माण होतात.
उदाहरणे:
- सौरऊर्जा: सूर्याच्या प्रकाशातून मिळणारी ऊर्जा.
- पवनऊर्जा: वाऱ्याच्या गतीतून मिळणारी ऊर्जा.
- जलऊर्जा: प्रवाही पाण्याच्या गतिज ऊर्जेतून निर्माण होणारी ऊर्जा.
- भूगर्भीय ऊर्जा: पृथ्वीच्या अंतर्गत उष्णतेतून मिळणारी ऊर्जा.
- सागरी ऊर्जा: समुद्राच्या लाटा आणि भरती-ओहोटीमधून मिळणारी ऊर्जा.
वैशिष्ट्ये:
- ही ऊर्जा सतत मिळू शकते आणि पुन्हा वापरता येते.
- पर्यावरणपूरक आणि स्वच्छ ऊर्जा साधने.
- नूतनीकरणीय ऊर्जा साधने म्हणून ओळखली जातात.
- वापरण्यासाठी तंत्रज्ञान महाग असते.
महत्त्वाची ऊर्जा साधने आणि त्यांचा उपयोग
1) लाकूड:
- मुख्यतः स्वयंपाकासाठी आणि तापण्यासाठी वापरले जाते.
- जंगलतोडीमुळे मर्यादित प्रमाणात उपलब्ध आहे.
2) कोळसा:
- प्राचीन वनस्पती आणि प्राण्यांचे अवशेष जमिनीत दडपल्या गेल्याने तयार होतो.
- उद्योगधंद्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणात वापर केला जातो.
- कोळशापासून औष्णिक वीज निर्मिती केली जाते.
3) खनिज तेल व नैसर्गिक वायू:
- खनिज तेलाचा वापर पेट्रोल, डिझेल, विमान इंधनासाठी केला जातो.
- नैसर्गिक वायूचा उपयोग स्वयंपाक गॅस, वाहने आणि उद्योगधंद्यांमध्ये केला जातो.
- हे इंधन मर्यादित प्रमाणात उपलब्ध असल्याने महाग आहे.
4) बायोगॅस:
- प्राण्यांची विष्ठा आणि जैविक कचऱ्यापासून मिळणारी ऊर्जा.
- शेतकरी स्वतःच्या शेतात बायोगॅस प्रकल्प उभारू शकतात.
- स्वयंपाक, प्रकाश आणि गरम पाण्यासाठी वापरला जातो.
5) जलऊर्जा:
- वाहत्या पाण्याच्या गतिज ऊर्जेपासून मिळणारी ऊर्जा.
- जलविद्युत प्रकल्प उदा. भाक्रा नांगल, कोयना.
- पुनर्वापर करता येणारी स्वच्छ ऊर्जा.
6) पवनऊर्जा:
- वाऱ्याच्या वेगाने फिरणाऱ्या पवनचक्क्यांमधून मिळणारी ऊर्जा.
- महाराष्ट्र, कर्नाटक, तमिळनाडू येथे मोठी पवनऊर्जा केंद्रे आहेत.
7) सौरऊर्जा:
- सूर्याच्या प्रकाशातून मिळणारी ऊर्जा.
- उष्ण कटिबंधीय देशांमध्ये उपयोग जास्त.
- उदा. महाराष्ट्रातील साक्री सौरऊर्जा प्रकल्प.
- सौर कुकर, सौर दिवे, सौर हिटर इत्यादी उपकरणांसाठी वापरली जाते.
8) भूगर्भीय ऊर्जा:
- पृथ्वीच्या अंतर्गत उष्णतेतून मिळणारी ऊर्जा.
- उदा. हिमाचल प्रदेशातील मणिकरण येथे अशा प्रकारचा प्रकल्प आहे.
9) सागरी ऊर्जा:
- समुद्राच्या लाटा आणि भरती-ओहोटीमधून मिळणारी ऊर्जा.
- सध्या संशोधन सुरू आहे, मोठ्या प्रमाणात वापर करण्याची शक्यता.
ऊर्जा बचतीचे महत्त्व आणि उपाय
ऊर्जा बचत का आवश्यक आहे?
- लोकसंख्या वाढल्यामुळे ऊर्जेची मागणी वाढत आहे.
- काही ऊर्जा स्रोत मर्यादित प्रमाणात उपलब्ध आहेत.
- प्रदूषण होणारे ऊर्जासाधने कमी वापरणे गरजेचे आहे.
ऊर्जा वाचवण्याचे उपाय:
- अनावश्यक दिवे, पंखे, इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे बंद ठेवावीत.
- शक्य असल्यास सौरऊर्जा, पवनऊर्जा यांसारख्या स्वच्छ ऊर्जेचा उपयोग करावा.
- वाहनांमध्ये इंधनाची बचत करावी.
- औद्योगिक व घरगुती कचऱ्याचा पुनर्वापर करावा.
स्वाध्याय प्रश्न:
(अ) योग्य ऊर्जा साधन निवडा:
- पतंग उडवण्यासाठी → वाऱ्याची ऊर्जा
- स्वयंपाक करण्यासाठी → लाकूड/गॅस
- रेल्वेचे इंजिन चालवण्यासाठी → खनिज तेल
- सूर्यास्तानंतर उजेडासाठी → वीज/सौरऊर्जा
- अंघोळीसाठी पाणी गरम करण्यासाठी → सौरऊर्जा/गॅस
(क) फरक स्पष्ट करा:
ऊर्जा साधन | उपलब्धता | पर्यावरणपूरकता | फायदे व तोटे |
---|---|---|---|
खनिज तेल | मर्यादित प्रमाणात | नाही (प्रदूषण होते) | ऊर्जा जास्त मिळते, पण महाग आहे |
सौरऊर्जा | मुबलक प्रमाणात | होय (स्वच्छ ऊर्जा) | प्रदूषण होत नाही, पण तंत्रज्ञान महाग आहे |
जलऊर्जा | मुबलक प्रमाणात | होय | स्वच्छ व पुनर्वापर करता येते |
भूगर्भीय ऊर्जा | काही ठिकाणीच | होय | प्रदूषण नाही, पण खर्चिक आहे |
Leave a Reply