संस्कृत Solution Class 9 Chapter 7 Sanskrit Bihar Board बिहार बोर्ड

स्वास्थ्यमुन्नतिकारकम्

मौखिकः

1. एकपदेन उत्तरत-

(क) पर्यावरणस्य प्रदूषणात् के अस्वस्थे स्तः ?

उत्तरः मानवः।

(पर्यावरण के प्रदूषण से कौन अस्वस्थ होता है? उत्तर: मानव।)

(ख) केषां प्रति सर्वेषां ध्यानम् आकृष्टम् ?

उत्तरः स्वास्थ्यरक्षणं ।

(किसके प्रति सभी का ध्यान आकर्षित होता है? उत्तर: स्वास्थ्य संरक्षण।)

(ग) कस्मिन् शास्त्रे स्वस्थस्य लक्षणम् दत्तं ?

उत्तरः आयुर्वेदे ।

(स्वास्थ्य के लक्षण किस शास्त्र में दिए गए हैं? उत्तर: आयुर्वेद।)

(घ) त्रयो दोषाः के सन्ति ?

उत्तर: वात-पित्त-कफ।

(तीन दोष कौन-कौन से हैं? उत्तर: वात, पित्त, कफ।)

2. सन्धिविच्छेदं कुरुतः

उत्तर-

(क) अतोऽहम् = अतः + अहम्

(ख) अग्निश्च = अग्निः + च

(ग) किञ्च = किम् + च

(घ) महत्त्वाकांक्षा = महत्त्व + आकांक्षा

(झ) जठराग्निः = जठर + अग्निः

3. प्रकृति-प्रत्यय-विभागं कुरुत –

भवति, तिष्ठन्ति, कथ्यते, पश्यति, उक्तम्, पाठयति, खादयति, गन्तव्यम् उत्तर:

उत्तर-

• भवति
  • प्रकृतिः: भू (धातुः)
  • प्रत्ययः: लट्-लकारः, प्रथमा पुरुषः, एकवचनम्
• तिष्ठन्ति
  • प्रकृतिः: स्था (धातुः)
  • प्रत्ययः: लट्-लकारः, प्रथमा पुरुषः, बहुवचनम्
• कथ्यते
  • प्रकृतिः: कथ (धातुः)
  • प्रत्ययः: लट्-लकारः, आत्मनेपद, प्रथमा पुरुषः, एकवचनम्
• पश्यति
  • प्रकृतिः: दृश् (धातुः, पश्य = दृश् का रूप)
  • प्रत्ययः: लट्-लकारः, प्रथमा पुरुषः, एकवचनम्
• उक्तम्
  • प्रकृतिः: वच् (धातुः)
  • प्रत्ययः: क्त-प्रत्ययः (कर्मणि क्त)
• पाठयति
  • प्रकृतिः: पठ् (धातुः)
  • प्रत्ययः: णिच् प्रत्ययः (चुरादिगणः), लट्-लकारः, प्रथमा पुरुषः, एकवचनम्
• खादयति
  • प्रकृतिः: खाद् (धातुः)
  • प्रत्ययः: णिच् प्रत्ययः (चुरादिगणः), लट्-लकारः, प्रथमा पुरुषः, एकवचनम्
• गन्तव्यम्
  • प्रकृतिः: गम् (धातुः)
  • प्रत्ययः: तव्यत्-प्रत्ययः (कर्तव्य भावे)

4. विपरीतार्थकान् शब्दान् वदत-

उत्तर-

अस्वस्थः – स्वस्थः

आवश्यकः – अनावश्यकः

हिताय – अहिताय

गन्तुम् – न गन्तुम्

शोभनम् – अशोभनम्

लिखितः

1. एकपदेन संस्कृतभाषया उत्तराणि लिखत:-

(क) अस्वस्थता कस्य प्रगतिं वारयति ?

(अस्वस्थता किसकी प्रगति को रोकती है?)

उत्तर- अस्वस्थता   मानवस्य  प्रगतिं वारयति।

(ख) कस्मात् कारणात् प्रायेण मानवस्य शरीरं मनश्च अस्वस्थे स्तः ?

(किस कारण से प्रायः मानव का शरीर और मन अस्वस्थ रहता है?)

उत्तर-  प्रायेण मानवस्य शरीरं मनश्च  पर्यावरणस्य प्रदूषणात् तथा महत्त्वाकांक्षया  अस्वस्थे स्तः।

(प्रायः मानव का शरीर और मन पर्यावरण के प्रदूषण और महत्वाकांक्षा से अस्वस्थ रहता है।)

(ग) स्वस्थे चित्ते के सञ्चरन्ति ?

(स्वस्थ मन में क्या घूमता है?)

उत्तर- स्वस्थे चित्ते  बुद्धयः सञ्चरन्ति।

(स्वस्थ मन में बुद्धि घूमती है।)

(घ) कति धातवः शरीरं धारयन्ति ?

(कितने धातु शरीर को धारण करते हैं?)

उत्तर- सप्त  धातवः  शरीरं धारयन्ति।

(ङ) कस्मिन् शास्त्रे चिन्तस्य नियन्त्रणाय उपायान् दर्शयति ?

(चिंता पर नियंत्रण के उपाय किस शास्त्र में दर्शाए गए हैं?)

उत्तर- योगशास्त्रे  चिन्तस्य नियन्त्रणाय उपायान् दर्शयति।

(च) को जनः सर्वत्र समस्यामेव जनयति ?

(कौन सा व्यक्ति हर जगह समस्याएं उत्पन्न करता है?)

उत्तर-  अस्वस्थः  जनः सर्वत्र समस्यामेव जनयति।

उत्तर: अस्वस्थ व्यक्ति।)

(छ) कियन्तः दोषाः सन्ति ?

(कितने दोष होते हैं?)

उत्तर- त्रयः  दोषाः  सन्ति।

(तीन दोष होते हैं।)

(ज) मानवः केन समाजे कार्यं शोभनं कर्त्तुं प्रभवति ?

(एक व्यक्ति समाज में अच्छा कार्य करने में सक्षम कैसे होता है?)

उत्तर- मानवः  स्वस्थेन चित्तेन समाजे कार्यं शोभनं कर्त्तुं प्रभवति।

(सात धातु शरीर को धारण करते हैं।)

2. अधोलिखितानां रेखांकितपदानां विभक्तिं वचनं च लिखत-

उदाहरणम् – आधुनिकयुगे पर्यावरणस्य सन्तुलनम् आवश्यकम् अस्ति ।

उत्तरम् – ‘सप्तमी विभक्ति एकवचन ।

उत्तर:

(क) मानवस्य प्रगतिं वारयति।

उत्तरम् – षष्ठी विभक्ति एकवचन।

(मानव की प्रगति को रोकता है। – छठी विभक्ति एकवचन)

(ख) स्वास्थ्यरक्षणं प्रति सर्वेषां ध्यानम् आकृष्टम्।

उत्तरम् – षष्ठी विभक्ति बहुवचन।

(स्वास्थ्य रक्षा के प्रति सभी का ध्यान आकर्षित होता है। – छठी विभक्ति बहुवचन)

(ग) अतोऽस्माभिः स्वास्थ्यं प्रति सावधानैः भवितव्यम्।

उत्तरम् – तृतीया विभक्ति बहुवचन।

(इसलिए हमें स्वास्थ्य के प्रति सावधान रहना चाहिए। – तीसरी विभक्ति बहुवचन)

(घ) लतासु पुष्पाणि विकसन्ति।

उत्तरम् – द्वितीया विभक्ति बहुवचन।

(वृक्षों में फूल खिलते हैं। – द्वितीय विभक्ति बहुवचन)

(ङ) व्यायामः अपि स्वास्थ्यस्य संरक्षणाय आवश्यकः।

उत्तरम् – चतुर्थी विभक्ति एकवचन।

(व्यायाम भी स्वास्थ्य की रक्षा के लिए आवश्यक है। – चौथी विभक्ति एकवचन)

3. सुमेलनं कुरुत – उत्तर:

(क) सप्त धातवः –                      (v) शरीरे।

(ख) स्वस्थस्य लक्षणम् –             (iii) आयुर्वेदे।

(ग) त्रय –                                     (iv) दोषाः।

(घ) पाचनशक्तिः –                     (ii) पाचकरसैः।

(ङ) निस्सारणम् –                      (i) मलक्रिया।

4. पाठानुसारं कोष्टकात् शब्द चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-

उत्तर:

(क) वात-पित्त-कफरूपाः त्रयः  दोषाः  कथ्यन्ते।

(ख) स्वस्थे चित्ते  बुद्धयः  सञ्चरन्ति।

(ग) आरोग्यं चापि परमं  व्यायामात्  उपजायते।

(घ) सप्त धातवः शरीरं धारयन्ति।

(ङ) अभोज्यः पदार्थः गृहयते तदा  जठराग्निः  प्रदूषितः भवति।

5. रिक्तस्थानि उचितपदेन पूरयत-

(क) तिष्ठन्ति = + √________ + लट्लकारः, प्रथमपुरुषः, बहुवचनम्

(ख) …….. = √गम् + तब्यत्

(ग) दर्शयति : = ____

(घ) सञ्चरन्ति = ____ + √चर् + लट्लकारः, प्रथमपुरुषः, बहुवचनम्

(ङ) ……. = √दृश् + लट्लकारः प्रथमपुरुषः, द्विवचनम्

(च) पठितव्यम् = √पठ् + _____

(ज) ……… = √गम् + लोट्लकारः, उत्तमपुरुषः, बहुवचनम्

उत्तर:

(क) तिष्ठन्ति = √तिष्ठ् + लट्लकारः, प्रथमपुरुषः, बहुवचनम्

(ख) गच्छामि = √गम् + तब्यत्

(ग) दर्शयति : = √दृश् + लट्लकारः, उत्तमपुरुषः, एकवचनम्

(घ) सञ्चरन्ति = √सञ्चर् + लट्लकारः, प्रथमपुरुषः, बहुवचनम्

(ङ) दृष्टवान् = √दृश् + लट्लकारः, प्रथमपुरुषः, द्विवचनम्

(च) पठितव्यम् = √पठ् + कर्तव्यसूचकप्रत्ययः

(ज) गमिष्यामि = √गम् + लोट्लकारः, उत्तमपुरुषः, बहुवचनम्

6. अधोलिखितानां शुद्धकथनानां समक्षं (✓) अशुद्धानां समक्षं (x) इति चिह्नांक कुरुत

उत्तर:

(क) स्वास्थ्यरक्षणं प्रति सर्वेषां ध्यानम् आकृष्टम् । (✓)

(स्वास्थ्य की रक्षा के लिए सभी का ध्यान आकर्षित होता है।)

(ख) पञ्च धातवः शरीरं धारयन्ति । (✓)

(पाँच धातुएँ शरीर को धारण करती हैं।)

(ग) अस्माभिः स्वास्थ्यं प्रति सावधानैः भवितव्यम् । (✓)

(हमें स्वास्थ्य के प्रति सतर्क रहना चाहिए।)

(घ) शरीरे आवश्यकानां पदार्थानां निस्सारणं मलक्रिया : कथ्यते । (✓)

(शरीर में आवश्यक पदार्थों की निकासी मलक्रिया कहलाती है।)

(ङ) पर्यावरणस्य प्रदूषणात् मानवस्य शरीरं मनश्च स्वस्थे स्तः । (x)

(पर्यावरण के प्रदूषण से मानव का शरीर और मन अस्वस्थ रहता है।)