लौहतुला
अभ्यासः (मौखिकः)
1. एकपदेन उत्तरं वदत-
(क) जीर्णधनः कः आसीत् ? (जीर्णधन कौन था?)
उत्तर- व्यापारी
(ख) जीर्णधनः कुत्र अवसत् ? (जीर्णधन कहाँ रहता था?)
उत्तर- एकस्मिन् नगरे
(ग) कः देशान्तरं गत: ? (कौन विदेश चला गया?)
उत्तर- जीर्णधनः
(घ) जीर्णधनस्य गृहे परम्परागता का आसीत् ? (जीर्णधन के घर में परंपरागत वस्तु क्या थी?)
उत्तर- लौहतुला
(ङ) श्रेष्ठिनः पुत्रः कः आसीत् ? (श्रेष्ठि का पुत्र कौन था?)
उत्तर- धनदेव:
2. सन्धिविच्छेदं कुरुत
(क) तेऽकथयन् → तेऽकथयन् (ते + अकथयन्)
(ख) द्वावपि → द्वावपि (द्वौ + अपि)
(ग) नैवात्र → नैव + अत्र (नैव + अत्र)
(घ) प्रोचुः → प्रो + उचुः (प्रो + उचुः)
(ङ) तन्निशम्य → तन्न + निशम्य (तन्न + निशम्य)
3. प्रकृति – प्रत्यय – विभागं कुरुत
दत्त्वा = (दा + क्त्वा)
गत्वा = (गम् + क्त्वा)
पठित्वा = (पठ् + क्त्वा)
हसित्वा = (हस् + क्त्वा)
खादित्वा = (खाद् + क्त्वा)
स्नात्वा = (स्ना + क्त्वा)
लब्ध्वा = (लभ् + क्त्वा)
पीत्वा = (पा + क्त्वा)
लिखित्वा = (लिख् + क्त्वा)
घ्रात्वा = (घ्रा + क्त्वा)
पतित्वा = (पत् + क्त्वा)
पृष्ट्वा = (पृष् + क्त्वा)
4. विपरीतार्थकान् शब्दान् वदत –
गच्छति – आगच्छति
कुपितः – संतुष्टः
अस्ति – नास्ति
असत्यम् – सत्यम्
अन्यायः – न्यायः
विभवयुक्तः – दरिद्रः
चिरम् – क्षिप्रम्
(लिखित 🙂
1. एकपदेन संस्कृतभाषया उत्तराणि लिखत-
(क) स्नानोपकरणानां रक्षणाय कः अगच्छत् ? (स्नान सामग्री की रक्षा के लिए कौन गया था?)
उत्तर: धनदेवः
(ख) कस्मात् कारणात् जीर्णधन: देशान्तरम् अगच्छत् ? (किस कारण से जीर्णधन ने देश छोड़ दिया?)
उत्तर: धनाभावात् (धन की कमी के कारण)
(ग) लौहतुला कस्य आसीत् ? (लौह का तराजू किसका था?)
उत्तर: जीर्णधनस्य (जीर्णधन का)
(घ) जीर्णधनः स्नातुं कुत्र गतः ? (जीर्णधन स्नान के लिए कहाँ गया?)
उत्तर: नद्याम् (नदी में)
(ङ) श्रेष्ठिनः पुत्रस्य नाम किम् आसीत् ? (श्रेष्ठि के पुत्र का नाम क्या था?)
उत्तर: धनदेवः
2. अधोलिखितानि रेखांकितपदानि
बहुवचने परिवर्तयत-
उदाहरणम् – एकवचने – सः देशान्तरं गतः । बहुवचने – ते देशान्तरं गताः ।
उत्तर-
(क) सः मम पुत्रः अस्ति → ते मम पुत्राः सन्ति।
वह मेरा पुत्र है → वे मेरे पुत्र हैं।
(ख) धनदेवः स्नानोपकरणं नीत्वा प्रस्थितः → धनदेवाः स्नानोपकरणानि नीत्वा प्रस्थिताः।
धनदेव स्नान के उपकरण लेकर चला गया → धनदेव लोग स्नान के उपकरण लेकर चले गए।
(ग) अत्र दोषः नास्ति → अत्र दोषाः न सन्ति।
यहाँ कोई दोष नहीं है → यहाँ कोई दोष नहीं हैं।
(घ) तत्र वृक्षः अस्ति → तत्र वृक्षाः सन्ति।
वहाँ एक वृक्ष है → वहाँ वृक्ष हैं।
(ङ) वृक्षात् वानरः कूर्दति → वृक्षेभ्यः वानराः कूर्दन्ति।
वृक्ष से एक वानर कूदता है → वृक्षों से वानर कूदते हैं।
3. सुमेलनं कुरुत-
उत्तर- (क) एकस्मिन् (ii) नगरे
(ख) भोगाः (i) भुक्ताः
(ग) परम्परागता (v) लौहतुला
(घ) श्येनेन (iii) अपहृतः
(ङ) महान् (iv) न्यायः
4. पाठानुसारं कोष्ठकात् शब्दं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-
उत्तर-
(क) मम लौहतुलां देहि । (मुझे मेरी लौहतुला दे दो|)
(ख) सा तुला मूषिकैः भक्षिता । (वह तुला चूहों ने खा ली।)
(ग) जीर्णधनः धनदेवं गिरिगुहायाम् प्रक्षिप्य गृहमागतः । (जीर्णधन ने धनदेव को गुफा में फेंककर घर आ गया।)
(घ) धनदेवः नदीतटात् श्येनेन अपहृतः । (धनदेव नदी के किनारे से एक बाज द्वारा उठा लिया गया।)
(ङ) यदि बालकमिच्छसि तथा देहि मे तुलाम् । (अगर तुम बच्चे को चाहते हो, तो मुझे तुला दे दो।)
5. समानार्थकं पदं चिनुत-
पुत्रः – जनक:, तनयः, पितृव्यः
गृहम् – सदनम्, दुर्ग:, नगरम्
गिरिः – प्रियः, मित्रम्, पर्वतः
नदी – सरित्, निर्झरः, प्रवाह:
तारस्वरेण – मधुरस्वरेण, उच्चस्वरेण, वायुः
उत्तर-
पुत्रः – तनयः (son)
गृहम् – सदनम् (house)
गिरिः – पर्वतः (mountain)
नदी – सरित् (river)
तारस्वरेण – उच्चस्वरेण (in a loud voice)
6. रिक्तस्थानानि उचितपदेन पूरयत-
(क) स्नातुम् = √स्ना + ___
(ख) ___ = √ गम् + तुमुन्
(ग) पठित्वा = पठ् + __
(घ) ____ = √ हस् + क्त्वा
(ङ) ____ = √ स्ना + क्त्वा
(च) दत्त्वा = √दा + ___
(छ) नीत्वा = √नी +
(ज) ____ = हृ + तुमुन् उत्तर-
(क) स्नातुम् = √स्ना + तुमुन्
(ख) गन्तुम् = √गम् + तुमुन्
(ग) पठित्वा = पठ् + क्त्वा
(घ) हस्त्वा = √हस् + क्त्वा
(ङ) स्नात्वा = √स्ना + क्त्वा
(च) दत्त्वा = √दा + क्त्वा
(छ) नीत्वा = √नी + क्त्वा
(ज) हर्तुम् = √हृ + तुमुन्
7. अधोलिखितानां शुद्धकथनानां समक्षं ( ✓) अशुद्धानां च समक्षं (x) इति चिह्नांकनं कुरुत-
यथा – जीर्णधनः व्यापारी आसीत् । ()
(क) एकस्मिन् नगरे जीर्णधनो नाम व्यापारी अवसत् । (✓)
एक नगर में जीर्णधन नाम का व्यापारी रहता था।
(ख) तस्य गृहे परम्परागता लता आसीत् । (✗)
इसके घर में परम्परागत लता थी।
(ग) अहं नद्यां स्नातुं गमिष्यामि । (✓)
मैं नदी में स्नान करने जाऊंगा।
(घ) श्रेष्ठी स्वपुत्रविषये जिज्ञासां न अकरोत् । (✗)
श्रेष्ठि ने अपने पुत्र के बारे में जिज्ञासा नहीं की।
(ङ) आनय मे बालकम् अन्यथा न्यायालये निवेदयिष्यामि । (✓)
मुझे बच्चा लाओ, नहीं तो मैं न्यायालय में शिकायत दर्ज करूंगी।
Leave a Reply