लोकसंख्या
स्वाध्याय
प्रश्न १: खालील विधाने चूक की बरोबर ते सांगा. चुकीची विधाने दुरुस्त करा.
(अ) भारतापेक्षा ब्राझीलमध्ये साक्षरतेचे प्रमाण अधिक आहे.
उत्तर: बरोबर
(आ) ब्राझीलमधील लोक ईशान्य भागापेक्षा आग्नेय भागात राहणे जास्त पसंत करतात.
उत्तर: बरोबर
(इ) भारतातील लोकांचे आयुर्मान कमी होत आहे.
उत्तर: चूक – भारतातील लोकांचे सरासरी आयुर्मान वाढत आहे, कारण आरोग्यसेवा आणि पोषण सुधारत आहे.
(ई) भारताच्या वायव्य भागात दाट लोकवस्ती आहे.
उत्तर: चूक – भारताच्या वायव्य भागात म्हणजे राजस्थान आणि गुजरात येथे वाळवंटी प्रदेश असल्याने लोकसंख्या विरळ आहे.
(उ) ब्राझीलच्या पश्चिम भागात दाट लोकवस्ती आहे.
उत्तर: चूक – ब्राझीलच्या पश्चिम भागात अमेझॉन जंगल असल्याने लोकसंख्या विरळ आहे.
प्रश्न २: दिलेल्या सुचनेनुसार प्रश्‍नांची उत्तरे लिहा.
(अ) भारताच्या खालील राज्यांची नावे लोकसंख्येच्या वितरणानुसार उतरत्या क्रमाने लिहा.
उत्तर: उत्तर प्रदेश > मध्य प्रदेश > आंध्र प्रदेश > हिमाचल प्रदेश > अरुणाचल प्रदेश
(आ) ब्राझीलमधील खालील राज्यांची नावे लोकसंख्येच्या वितरणानुसार चढत्या क्रमाने लिहा.
उत्तर: अमेझॉनस < पॅराना < अलाग्वास < रिओ दी जनेरो < साओ पावलो
(इ) लोकसंख्येवर परिणाम करणाऱ्या पुढील घटकांचे अनुकूल व प्रतिकूल अशा गटांत वर्गीकरण करा.
| अनुकूल घटक | प्रतिकूल घटक |
|---|---|
| सागरी सान्निध्य | रस्त्याची कमतरता |
| समशीतोष्ण हवामान | उद्योगधंद्यांची उणीव |
| नवीन शहरे आणि नगरे | उष्णकटिबंधीय आर्द्र वने |
| खनिजे | निमशुष्क हवामान |
| शेतीस उपयुक्त जमीन | – |
प्रश्न ३: खालील प्रश्‍नांची उत्तरे लिहा.
(अ) भारत व ब्राझील या देशांच्या लोकसंख्या वितरणातील साम्य व फरक स्पष्ट करा.
- भारत आणि ब्राझील दोन्ही देशांत लोकसंख्येचे वितरण असमान आहे. भारतात गंगा खोरे आणि किनारी भागांत लोकसंख्या दाट असून राजस्थान, हिमालय आणि डोंगराळ भागात विरळ आहे. ब्राझीलमध्ये आग्नेय किनारपट्टीवरील भागांत लोकसंख्या अधिक आहे, तर अमेझॉन खोऱ्यात लोकसंख्या विरळ आहे.
(आ) लोकसंख्या वितरण आणि हवामान यांचा सहसंबंध उदाहरणे देऊन स्पष्ट करा.
- लोकसंख्या वितरणावर हवामानाचा मोठा प्रभाव असतो. भारतातील गंगा खोऱ्यात पाणी आणि सुपीक माती असल्याने दाट लोकसंख्या आहे. ब्राझीलमध्ये अनुकूल हवामान आणि संसाधने उपलब्ध असलेल्या आग्नेय भागात अधिक लोकसंख्या केंद्रित आहे, तर अमेझॉन खोऱ्यात आर्द्र हवामान आणि घनदाट जंगलांमुळे लोकसंख्या विरळ आहे.
प्रश्न ४: भौगोलिक कारणे लिहा.
(अ) लोकसंख्या हे एक महत्त्वाचे संसाधन आहे.
- लोकसंख्या देशाच्या आर्थिक आणि सामाजिक प्रगतीसाठी महत्त्वाचे संसाधन आहे. सक्षम आणि शिक्षित मनुष्यबळ औद्योगिक, कृषी आणि तंत्रज्ञान क्षेत्राच्या वाढीस मदत करते. त्यामुळे लोकसंख्येचा योग्य विकास केल्यास तो देशासाठी फायदेशीर ठरतो.
(आ) ब्राझीलच्या लोकसंख्येची सरासरी घनता खूप कमी आहे.
- ब्राझीलमध्ये लोकसंख्या फक्त २३ व्यक्ती प्रति चौ.किमी आहे, कारण देशाचा मोठा भूभाग अमेझॉन जंगलाने व्यापलेला आहे. हा भाग दाट वने, जास्त पाऊस आणि प्रतिकूल हवामानामुळे मानवी वस्तीसाठी अयोग्य आहे.
(इ) भारताच्या लोकसंख्येची सरासरी घनता जास्त आहे.
- भारताची लोकसंख्या १२१ कोटी असून सरासरी घनता ३८२ व्यक्ती प्रति चौ.किमी आहे. सुपीक गंगा खोरे, भरपूर नैसर्गिक संसाधने आणि अनुकूल हवामानामुळे येथे मोठी लोकसंख्या आढळते.
(ई) अमेझॉन नदीच्या खोऱ्यात लोकसंख्येचे वितरण विरळ आहे.
- अमेझॉन खोऱ्यात उष्णकटिबंधीय जंगल, जास्त पाऊस आणि दाट वृक्षराजीमुळे मानवी वस्तीस अडथळे येतात. या भागात वाहतूक आणि दळणवळणाच्या सोयी कमी असल्यामुळे लोकसंख्या विरळ आहे.
(उ) गंगेच्या खोऱ्यात लोकसंख्येचे वितरण दाट आहे.
- गंगेच्या खोऱ्यात सुपीक माती, मुबलक पाणी आणि समशीतोष्ण हवामान असल्यामुळे शेती, उद्योग आणि व्यापाराचा मोठा विकास झाला आहे. त्यामुळे येथे लोकसंख्या जास्त प्रमाणात आढळते.
प्रश्न ५: आकृती ‘आ’ मधील लोकसंख्येच्या घनतेबाबत भाष्य करा.
भारताच्या लोकसंख्येचे वितरण असमान आहे. गंगा आणि ब्रह्मपुत्रा खोरे, पश्चिम बंगाल, बिहार, उत्तर प्रदेश आणि महाराष्ट्र या राज्यांमध्ये लोकसंख्या खूप जास्त आहे. याउलट अरुणाचल प्रदेश, जम्मू-काश्मीर आणि राजस्थान यासारख्या भागांमध्ये लोकसंख्या विरळ आहे.
उपक्रम
तुमच्या जिल्ह्याच्या लोकसंख्येची तालुकानिहाय आकडेवारी मिळवा व ती लोकसंख्या जिल्ह्याच्या नकाशात टिंब पद्धतीने दाखवा.
हा उपक्रम करण्यासाठी खालील पद्धत वापरता येईल:
- स्थानिक प्रशासनाच्या वेबसाइटवरून किंवा जिल्हा माहिती केंद्रातून लोकसंख्येची आकडेवारी मिळवा.
- जिल्ह्याचा नकाशा मिळवून तालुकानिहाय लोकसंख्या डेटा प्लॉट करा.
- टिंब पद्धती (Dot Method) वापरून लोकसंख्येचे वितरण स्पष्ट करा.
Leave a Reply