प्राकृतिक रचना व जलप्रणाली
स्वाध्याय
प्रश्न १: अचूक पर्याय निवडून वाक्ये पूर्ण करा.
(अ) ब्राझीलचा सर्वाधिक भूभाग ………
उत्तर: (i) उच्चभूमीचा आहे.
(आ) भारताप्रमाणे ब्राझीलमध्ये सुद्धा …….
उत्तर: (ii) प्राचीन पठार आहे.
(इ) अमेझॉन नदीचे खोरे मुख्यतः ……
उत्तर: (ii) दलदलीचे आहे.
(ई) अमेझॉन ही जगातील एक मोठी नदी आहे. या नदीच्या मुखालगत…….
उत्तर: (iii) विस्तीर्ण खाड्या आहेत.
(उ) अरबी समुद्रातील लक्षद्वीप बेटे ही……
उत्तर: (ii) प्रवाळबेटे आहेत.
(ऊ) अरवली पर्वताच्या पायथ्याशी ……
उत्तर: (iii) माळवा पठार आहे.
प्रश्न २: खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
(अ) भारत व ब्राझीलच्या प्राकृतिक रचनेतील फरक सांगा.
उत्तर: भारतात हिमालय, गंगा मैदान, दख्खन पठार, किनारी प्रदेश आणि द्वीपसमूह यासारखी भौगोलिक वैशिष्ट्ये आढळतात. ब्राझीलमध्ये गियाना उच्चभूमी, अमेझॉन खोरे, ब्राझील उच्चभूमी आणि किनारी प्रदेश असे चार मुख्य भूप्रदेश आहेत. भारतात उंच पर्वतरांगा आणि विस्तीर्ण मैदाने आहेत, तर ब्राझीलमध्ये अधिक पठारी प्रदेश आणि दलदलीचे जंगल आहे.
(आ) भारतामध्ये नद्यांचे प्रदूषण नियंत्रित करण्यासाठी कोणत्या उपाययोजना केल्या जात आहेत?
उत्तर: भारतात ‘नमामी गंगे’ आणि ‘राष्ट्रीय नदी संरक्षण प्रकल्प’ यांसारख्या योजनांच्या मदतीने नद्यांचे प्रदूषण कमी करण्यासाठी प्रयत्न केले जात आहेत. कचरा व्यवस्थापन, सांडपाणी प्रक्रिया प्रकल्प आणि जलसंवर्धन मोहीम ह्या उपाययोजना राबविल्या जात आहेत. औद्योगिक आणि घरगुती सांडपाण्यावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी कडक कायदे लागू केले जात आहेत.
(इ) भारताच्या मैदानी प्रदेशाची वैशिष्ट्ये कोणती?
उत्तर: भारताचे मैदानी प्रदेश मुख्यतः गंगा-ब्रह्मपुत्रा मैदान आणि पंजाब मैदान अशा दोन भागांत विभागले जातात. हे प्रदेश नद्यांनी आणलेल्या गाळामुळे अत्यंत सुपीक आहेत आणि धान्य उत्पादनासाठी उपयुक्त आहेत. उत्तर भारतातील शेतीसाठी आणि नागरीकरणासाठी हे प्रदेश महत्त्वाचे आहेत.
(ई) पँटानल या अतिबिस्तृत खंडातर्गत प्रदेशात दलदल निर्माण होण्याची कारणे काय असावीत?
उत्तर: पँटानल प्रदेश ब्राझीलच्या नैऋत्य भागात आहे आणि तो जगातील सर्वात मोठ्या दलदलीपैकी एक आहे. येथे मुसळधार पाऊस पडतो, त्यामुळे मोठ्या प्रमाणावर पूर येतात. तसेच, सावाना प्रदेशातील गाळ वाहून येऊन साठतो, त्यामुळे दलदल तयार होते.
(उ) भारतातील प्रमुख जलविभाजक कोणते ते उदाहरणासह स्पष्ट करा.
उत्तर: पश्चिम घाट हा भारतातील सर्वात महत्त्वाचा जलविभाजक आहे. त्याच्या पश्चिम उतारावरून वाहणाऱ्या नद्या अरबी समुद्रात तर पूर्व उतारावरून वाहणाऱ्या नद्या बंगालच्या उपसागरात मिळतात. उदाहरणार्थ, गोदावरी, कृष्णा आणि कावेरी या पूर्ववाहिनी नद्या आहेत, तर नर्मदा आणि तापी या पश्चिमवाहिनी नद्या आहेत.
प्रश्न ३: टिपा लिहा.
(अ) अमेझॉन नदीचे खोरे
अमेझॉन खोरे जगातील सर्वात मोठे नदी खोरे असून, ते दक्षिण अमेरिकेच्या उत्तर भागात स्थित आहे. ही नदी अँडीज पर्वताच्या पूर्व उतारावरून उगम पावते आणि अटलांटिक महासागरात मिळते. खोऱ्यात घनदाट पर्जन्यवन, दलदलीचे प्रदेश आणि विविध जैवविविधता आहे.
(आ) हिमालय
हिमालय भारतातील सर्वात उंच पर्वतरांग असून, ती भारतीय आणि युरेशियन टेक्टोनिक प्लेट्सच्या टकरावामुळे निर्माण झाली आहे. ती तीन भागांत विभागली जाते: हिमाद्री, लघु हिमालय आणि शिवालिक. येथे एव्हरेस्ट आणि कांचनजुंगा यांसारखी उंच शिखरे आहेत.
(इ) ब्राझीलची किनारपट्टी
ब्राझीलच्या अटलांटिक महासागरालगतची किनारपट्टी सुमारे ७४०० किमी लांब आहे. ती उत्तर अटलांटिक किनारा आणि पूर्व किनारा अशा दोन भागांत विभागली जाते. या किनारपट्टीवर अनेक लहान बंदरे आणि प्रवाळ बेट आहेत.
(ई) भारताचा द्वीपकल्पीय विभाग
भारताचा द्वीपकल्पीय भाग तिन्ही बाजूंनी समुद्राने वेढलेला आहे. येथे सह्याद्री पर्वत (पश्चिम घाट), पूर्व घाट, विंध्य आणि सातपुडा पर्वतरांगा आहेत. या भागातील नद्या प्रामुख्याने पूर्ववाहिनी असून त्या बंगालच्या उपसागरात मिळतात.
(उ) अजस्र कडा (ब्राझील)
ब्राझीलच्या उच्चभूमीचा पूर्व उतार अतिशय तीव्र असून, त्याला अजस्र कडा (Great Escarpment) म्हणतात. हा कडा अटलांटिक महासागराकडे उतरत असल्यामुळे पर्जन्यछायेचा प्रभाव निर्माण होतो.
प्रश्न ४: भौगोलिक कारणे लिहा.
(अ) ब्राझीलमध्ये पश्चिमवाहिनी नद्या आढळत नाहीत.
ब्राझील उच्चभूमीचा उतार पूर्वेकडे असल्यामुळे बहुतेक नद्या अटलांटिक महासागराच्या दिशेने वाहतात. त्यामुळे पश्चिमवाहिनी नद्या दुर्मिळ आहेत.
(आ) भारताच्या पश्चिम व पूर्व किनारपट्ट्यांमध्ये विषमता आढळते.
पश्चिम किनारा अरबी समुद्राला लागून असून खडकाळ आणि अरुंद आहे, तर पूर्व किनारा बंगालच्या उपसागराला लागून असून सपाट आणि विस्तृत आहे.
(इ) भारताच्या पूर्व किनाऱ्यावर नैसर्गिक बंदरे कमी आहेत.
पूर्व किनारपट्टी गाळाने भरलेली आणि सपाट असल्यामुळे तेथे नैसर्गिक बंदरांची निर्मिती होत नाही.
(ई) अमेझॉन नदीच्या तुलनेत गंगा नदीच्या जलप्रदूषणाचा परिणाम लोकजीवनावर जास्त होतो.
गंगा नदीच्या खोऱ्यात मोठ्या प्रमाणावर लोकवस्ती आणि औद्योगिक प्रदूषण असल्यामुळे जलप्रदूषण अधिक आहे, तर अमेझॉन नदी दाट जंगलांमध्ये वाहते आणि मानवी हस्तक्षेप कमी आहे.
प्रश्न ५: अचूक गट ओळखा.
(अ) ब्राझीलच्या वायव्येकडून आम्नेयेकडे जाताना आढळणाऱ्या प्राकृतिक रचनेचा क्रम:
उत्तर: (ii) गियाना उच्चभूमी → अमेझॉन खोरे → ब्राझील उच्चभूमी
(आ) ब्राझीलच्या या नद्या उत्तरवाहिनी आहेत:
उत्तर: (iii) जापुरा → जारुआ → पुरुस
(इ) भारताच्या दक्षिणेकडून उत्तरेकडे जाताना आढळणाऱ्या पठारांचा क्रम:
उत्तर: (i) कर्नाटक → महाराष्ट्र → बुंदेलखंड
Leave a Reply