भूगोल Notes Class 10 Chapter 8 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

अर्थव्यवस्था आणि व्यवसाय

१. अर्थव्यवस्था म्हणजे काय?

अर्थव्यवस्था म्हणजे एखाद्या देशातील उत्पादन, वितरण आणि उपभोग यांचे एकत्रित स्वरूप.

अर्थव्यवस्था तिन्ही घटकांवर अवलंबून असते –

1. उत्पादन (Production) – वस्तू व सेवांची निर्मिती
2. वितरण (Distribution) – उत्पादित वस्तू व सेवा ग्राहकांपर्यंत पोहोचवणे
3. उपभोग (Consumption) – ग्राहकांनी वस्तू व सेवा वापरणे

२. अर्थव्यवस्थेचे प्रकार

(अ) भांडवलशाही अर्थव्यवस्था (Capitalist Economy)

• उत्पादन व व्यापार प्रामुख्याने खासगी क्षेत्राच्या ताब्यात असतो.
• उदा. अमेरिका, जपान

(ब) साम्यवादी अर्थव्यवस्था (Communist Economy)

• संपूर्ण अर्थव्यवस्थेवर सरकारचे नियंत्रण असते.
• उदा. चीन, उत्तर कोरिया

(क) मिश्र अर्थव्यवस्था (Mixed Economy)

• सार्वजनिक व खासगी क्षेत्र दोन्ही मिळून अर्थव्यवस्था चालवतात.
• उदा. भारत, ब्राझील

३. भारत आणि ब्राझीलची अर्थव्यवस्था

भारताची अर्थव्यवस्था

• भारताची अर्थव्यवस्था शेतीप्रधान आहे, परंतु सेवा क्षेत्र झपाट्याने वाढत आहे.
• सार्वजनिक व खासगी दोन्ही प्रकारच्या कंपन्या अर्थव्यवस्थेत महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

ब्राझीलची अर्थव्यवस्था

• ब्राझीलची अर्थव्यवस्था कृषी, खाणकाम आणि उद्योगांवर आधारित आहे.
• कॉफी, सोयाबीन, ऊस आणि खाणकाम हे अर्थव्यवस्थेचे महत्त्वाचे घटक आहेत.

४. भारत आणि ब्राझीलमधील व्यवसायांचे वर्गीकरण

(अ) प्राथमिक व्यवसाय (Primary Sector)

• निसर्गाच्या साहाय्याने केले जाणारे व्यवसाय
• उदाहरणे: शेती, मासेमारी, खाणकाम, पशुपालन
• भारत: ५०% पेक्षा जास्त लोक शेतीत कार्यरत
• ब्राझील: मोठ्या प्रमाणावर शेती व खाणकाम

(ब) द्वितीयक व्यवसाय (Secondary Sector)

• कच्च्या मालावर प्रक्रिया करून नवीन उत्पादने तयार केली जातात.
• उदाहरणे: लोखंड व पोलाद उद्योग, कापड उद्योग, वाहन उद्योग
• भारत: धातू उद्योग, तंत्रज्ञान उद्योग
• ब्राझील: खनिज प्रक्रिया उद्योग, साखर व कॉफी प्रक्रिया

(क) तृतीयक व्यवसाय (Tertiary Sector)

• सेवा पुरवण्याशी संबंधित व्यवसाय
• उदाहरणे: बँकिंग, विमा, वाहतूक, पर्यटन
• भारत: माहिती-तंत्रज्ञान क्षेत्र विकसित
• ब्राझील: पर्यटन व सेवा उद्योग महत्त्वाचा

५. भारत आणि ब्राझीलमधील महत्त्वाचे उद्योग

६. स्थूल राष्ट्रीय उत्पन्न (Gross National Product – GNP)

• देशाच्या एकूण उत्पादनाची किंमत
• भारताचे स्थूल राष्ट्रीय उत्पन्न ब्राझीलपेक्षा अधिक आहे, परंतु दरडोई उत्पन्न कमी आहे.
• ब्राझीलमध्ये लोकसंख्या तुलनेने कमी असल्याने दरडोई उत्पन्न जास्त आहे.

७. व्यापार आणि अर्थव्यवस्था

(अ) भारताचा व्यापार

• निर्यात: चहा, कॉफी, कापूस, औषधे, लोखंड
• आयात: पेट्रोलियम, सोने, यंत्रसामग्री

(ब) ब्राझीलचा व्यापार

• निर्यात: कॉफी, साखर, खनिजे, फळे
• आयात: वाहने, यंत्रसामग्री, खते

८. भारत आणि ब्राझीलमधील व्यापार संतुलन

• व्यापार संतुलन (Balance of Trade): निर्यात व आयात यातील फरक
• भारताची आयात निर्यातीपेक्षा अधिक आहे (घाटा व्यापार)
• ब्राझील निर्यातीत पुढे आहे, त्यामुळे त्याचे व्यापार संतुलन चांगले आहे.