भूगोल Notes Class 10 Chapter 7 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

मानवी वस्ती

१. प्रस्तावना

मानवी वस्ती म्हणजे एखाद्या ठिकाणी लोकांनी स्थायिक होऊन बनवलेली रहिवासी व्यवस्था. मानवी वस्त्यांचे स्वरूप आणि घनता भौगोलिक परिस्थिती, हवामान, पाण्याची उपलब्धता आणि आर्थिक घटकांवर अवलंबून असते. भारत आणि ब्राझील या दोन्ही देशांमध्ये वस्त्यांचे प्रकार वेगवेगळ्या पद्धतीने विकसित झाले आहेत.

२. वस्त्यांचे प्रकार

मानवी वस्त्या त्यांच्या स्वरूपानुसार दोन प्रमुख प्रकारांमध्ये विभागल्या जातात:

२.१. केंद्रित वस्ती (Clustered Settlement)

• केंद्रित वस्त्या म्हणजे जिथे अनेक घरे एकत्र असतात आणि वस्ती एका ठिकाणी केंद्रित झालेली असते.
• या वस्त्या पाण्याच्या सान्निध्यात, सुपीक मातीच्या प्रदेशात आणि औद्योगिक किंवा व्यापाराच्या ठिकाणी आढळतात.
• उदाहरणे: गंगा खोरे, महाराष्ट्रातील कोकण किनारपट्टी, पंजाब आणि हरियाणा.

२.२. विखुरलेली वस्ती (Dispersed Settlement)

• जिथे घरे लांब लांब पसरलेली असतात, अशा वस्त्यांना विखुरलेली वस्ती म्हणतात.
• डोंगराळ, जंगले आणि अवर्षणग्रस्त प्रदेशांत या प्रकारच्या वस्त्या आढळतात.
• उदाहरणे: मध्य भारताचा वनक्षेत्र, राजस्थानातील वाळवंट, हिमालयीन प्रदेश.

३. भारतातील मानवी वस्तीचे स्वरूप

३.१. भारतातील वस्त्यांचे वितरण

• भारतातील हवामान, पाण्याची उपलब्धता, सुपीक माती, शेती आणि रोजगाराच्या संधींनुसार वस्त्यांचे स्वरूप बदलते.
• गंगा खोरे, पश्चिम घाट, नर्मदा खोरे आणि किनारी भागांत घनतेने वस्त्या आढळतात.
• राजस्थान, मध्य भारतातील वनप्रदेश आणि हिमालयीन भागात विरळ वस्ती आहे.

३.२. भारतातील प्रमुख वस्ती प्रदेश

४. ब्राझीलमधील मानवी वस्तीचे स्वरूप

४.१. ब्राझीलमधील वस्त्यांचे वितरण

• ब्राझीलमध्ये सुरुवातीच्या वस्त्या युरोपियन वसाहतवाद्यांनी किनारपट्टीवर स्थापन केल्या.
• पूर्व किनारपट्टीवरील शहरांत लोकसंख्या दाट आहे, तर अमेझॉन खोऱ्यात विरळ आहे.
• नैसर्गिक संसाधनांची उपलब्धता आणि उद्योगधंद्यांची वाढ यामुळे काही भागांत लोकसंख्या वाढली आहे.

४.२. ब्राझीलमधील प्रमुख वस्ती प्रदेश

५. भारत आणि ब्राझीलमधील नागरीकरण (Urbanization)

५.१. भारतातील नागरीकरण

• २०११ मध्ये भारताची शहरी लोकसंख्या ३१.२% होती.
• नागरीकरणाचा वेग संथ असला तरी शहरे वेगाने वाढत आहेत.
• प्रमुख शहरे: मुंबई, दिल्ली, कोलकाता, बेंगळुरू, चेन्नई.

५.२. ब्राझीलमधील नागरीकरण

• ब्राझीलमध्ये २०१० मध्ये ८६% लोकसंख्या शहरी भागात राहते.
• १९६० ते २००० दरम्यान नागरीकरण वेगाने झाले, पण सध्या स्थिर आहे.
• मोठी शहरे: साओ पावलो, रिओ दी जनेरियो, ब्रासीलिया.

६. भारत आणि ब्राझीलमधील नागरीकरणातील समस्या

६.१. भारतातील समस्या

1. झोपडपट्ट्यांची वाढ (धारावी, मुंबई).
2. वाहतूक कोंडी आणि प्रदूषण.
3. मूलभूत सुविधांचा अभाव (पाणी, वीज, आरोग्य).

६.२. ब्राझीलमधील समस्या

1. झोपडपट्ट्या (फॅव्हेलाज).
2. संसाधनांवरील ताण आणि वाढते गुन्हेगारी प्रमाण.
3. अमेझॉन जंगलतोड आणि पर्यावरणीय समस्या.

७. नागरीकरण नियंत्रित करण्यासाठी उपाय

७.१. भारतातील उपाययोजना

1. स्मार्ट सिटी प्रकल्प: शहरे अधिक नियोजित करण्यासाठी.
2. कृषी व ग्रामीण विकास: स्थलांतर कमी करण्यासाठी.
3. वाहतूक आणि पायाभूत सुविधा: शहरे सुधारण्यासाठी.

७.२. ब्राझीलमधील उपाययोजना

1. “पश्चिमेकडे चला” धोरण: अंतर्गत प्रदेशांमध्ये विकास वाढवणे.
2. झोपडपट्टी सुधारणा योजना: नागरी गरीबांसाठी सुधारित घरे.
3. नैसर्गिक संसाधनांचे संवर्धन: अमेझॉन जंगलाचे संरक्षण.