भूगोल Notes Class 10 Chapter 6 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

लोकसंख्या

१. लोकसंख्येचा अर्थ आणि महत्त्व

लोकसंख्या म्हणजे एखाद्या विशिष्ट भौगोलिक प्रदेशात राहणाऱ्या व्यक्तींची संख्या. लोकसंख्या हे कोणत्याही देशाच्या आर्थिक, सामाजिक आणि राजकीय प्रगतीसाठी महत्त्वाचे संसाधन आहे. देशाच्या विकासासाठी लोकसंख्येचा दर्जा, शिक्षण, आरोग्य आणि उत्पादकता महत्त्वाची ठरते.

२. भारत आणि ब्राझील – लोकसंख्येची तुलना

३. भारतातील लोकसंख्येचे वितरण आणि घनता

३.१. भारतातील लोकसंख्येची घनता

• २०११ च्या जनगणनेनुसार, भारताची सरासरी लोकसंख्या घनता ३८२ व्यक्ती प्रति चौ.किमी होती.
• लोकसंख्या घनता राज्यानुसार बदलते.

३.२. लोकसंख्येचे असमान वितरण

• दाट लोकसंख्या असलेले भाग: गंगा-यमुना खोरे, पंजाब, हरियाणा, महाराष्ट्र, पश्चिम बंगाल, तामिळनाडू.
• विरळ लोकसंख्या असलेले भाग: राजस्थानचे वाळवंट, अरुणाचल प्रदेश, हिमालयीन प्रदेश, अंदमान-निकोबार बेटे.

३.३. लोकसंख्या वितरणावर परिणाम करणारे घटक

• प्राकृतिक घटक: हवामान, भूगोल, सुपीक जमीन, पाण्याची उपलब्धता.
• आर्थिक घटक: रोजगाराच्या संधी, शहरीकरण, उद्योग.
• सामाजिक आणि ऐतिहासिक घटक: स्थलांतर, संस्कृती, ऐतिहासिक महत्त्वाची स्थाने.

४. ब्राझीलमधील लोकसंख्येचे वितरण आणि घनता

४.१. ब्राझीलची लोकसंख्या घनता

• ब्राझीलची सरासरी लोकसंख्या घनता २३ व्यक्ती प्रति चौ.किमी आहे, जी भारताच्या तुलनेत खूप कमी आहे.

४.२. लोकसंख्येचे असमान वितरण

• दाट लोकसंख्या असलेले भाग: आग्नेय किनारपट्टीवरील साओ पावलो, रिओ दी जनेरियो, ब्रासीलिया.
• विरळ लोकसंख्या असलेले भाग: अमेझॉन खोरे, मध्य आणि पश्चिम भाग.

४.३. लोकसंख्या वितरणावर परिणाम करणारे घटक

• प्राकृतिक घटक: अमेझॉन जंगलामुळे वसाहतीस मर्यादा, हवामान, पर्जन्यमान.
• आर्थिक घटक: शहरीकरण, रोजगाराच्या संधी, पर्यटन.
• इतिहास आणि स्थलांतर: पोर्तुगीज वसाहती, गुलामगिरी, स्थलांतरित लोकसंख्या.

५. भारत आणि ब्राझीलमधील लिंग गुणोत्तर

• भारत: ९४० स्त्रिया प्रति १००० पुरुष (२०११ जनगणना).
• ब्राझील: १००० पेक्षा जास्त स्त्रिया प्रति १००० पुरुष (२०१० जनगणना).
• भारतात स्त्रियांचे प्रमाण कमी असण्याची कारणे – कन्यारोहण, स्त्री शिक्षणाचा अभाव, सामाजिक असमानता.
• ब्राझीलमध्ये स्त्री-पुरुष समानता जास्त असून, स्त्रिया विविध क्षेत्रांमध्ये कार्यरत आहेत.

६. लोकसंख्येची वय संरचना आणि त्याचा अर्थव्यवस्थेवर परिणाम

• भारत: तरुण लोकसंख्या जास्त आहे, त्यामुळे कार्यक्षम मनुष्यबळ जास्त आहे.
• ब्राझील: वृद्ध लोकसंख्या वाढत आहे, त्यामुळे भविष्यात अधिक आरोग्यसेवा आवश्यक असतील.

७. भारत आणि ब्राझीलमधील लोकसंख्या वाढीचा दर

भारत: लोकसंख्या वाढीचा दर अजूनही तुलनेने जास्त आहे.

ब्राझील: लोकसंख्या वाढीचा दर कमी होत आहे आणि स्थिरतेकडे वाटचाल करत आहे.

भारताच्या लोकसंख्येतील वाढीची कारणे:

1. जन्मदर जास्त आणि मृत्युदर कमी.
2. आरोग्यसेवा सुधारल्यामुळे आयुर्मान वाढले.
3. कौटुंबिक नियोजन अजूनही संपूर्ण प्रभावी नाही.

ब्राझीलमध्ये लोकसंख्या कमी होण्याची कारणे:

1. सुशिक्षित लोकसंख्या आणि जन्मदर कमी होणे.
2. शहरीकरण आणि महिलांचे करिअरमध्ये सहभाग वाढणे.

८. लोकसंख्या वाढीचे परिणाम

८.१. सकारात्मक परिणाम

• मोठे श्रमशक्तीचे प्रमाण.
• नवीन बाजारपेठ निर्माण होणे.
• आर्थिक वाढीला चालना.

८.२. नकारात्मक परिणाम

• संसाधनांची टंचाई (पाणी, अन्न, वीज).
• बेरोजगारी आणि दारिद्र्य वाढ.
• शहरीकरणामुळे गजबजलेली शहरे आणि प्रदूषण.

९. लोकसंख्येच्या वाढीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी उपाय

कौटुंबिक नियोजन: लहान कुटुंबाचे फायदे समजावून सांगणे.

शिक्षण: स्त्री शिक्षणावर भर दिल्यास जन्मदर नियंत्रित होऊ शकतो.

आरोग्यसेवा: गरोदर मातांसाठी आणि नवजात बालकांसाठी उत्तम आरोग्य सुविधा देणे.

सरकारी धोरणे: ‘हम दो, हमारे दो’ सारख्या योजनांचा प्रभावी अंमलबजावणी.