भूगोल Notes Class 10 Chapter 5 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

नैसर्गि क वनस्पती व प्राणी

१. भूमिका

नैसर्गिक वनस्पती व प्राणी हे कोणत्याही देशाच्या पर्यावरणाचा महत्त्वाचा भाग आहेत. वनस्पती व प्राण्यांच्या विविध प्रजाती हवामान, भूमी, पर्जन्यमान आणि इतर भौगोलिक घटकांवर अवलंबून असतात. भारत आणि ब्राझील या दोन्ही देशांमध्ये समृद्ध जैवविविधता आढळते.

२. ब्राझीलमधील वनस्पती

२.१. हवामान आणि पर्जन्यमानाचा परिणाम

• ब्राझील विषुववृत्ताजवळ असल्यामुळे येथे विषुववृत्तीय हवामान आहे.
• उत्तरेकडून दक्षिणेकडे जाताना पर्जन्यमान कमी होते, त्यामुळे वनस्पतींमध्ये विविधता आढळते.
• उत्तरेत सदाहरित वर्षावन, मध्य भागात गवताळ प्रदेश आणि दक्षिणेकडे पानझडी वने दिसतात.

२.२. प्रमुख वनस्पती प्रकार

1. सदाहरित वने (Evergreen Forests)

• हे जंगल वर्षभर हिरवेगार राहते.
• येथे पाऊ ब्रासील, रबर, महोगनी, रोझवुड यासारखे वृक्ष आढळतात.
• ही वने वातावरणात मोठ्या प्रमाणात ऑक्सिजन उत्सर्जित करतात.

2. सावाना (Savanna) गवताळ प्रदेश

• येथे तुरळक झुडपे आणि अवर्षण प्रतिरोधक गवत आढळते.
• हा प्रदेश मेंढ्या, गुरेढोरे आणि वन्य प्राण्यांसाठी महत्त्वाचा आहे.

3. पानझडी वने (Deciduous Forests)

• या वने ठराविक ऋतूमध्ये पाने गाळतात.
• येथे सागवान, बांबू आणि वड यांसारखी झाडे आढळतात.

4. काटेरी आणि झुडपी वने (Thorny and Shrub Forests)

• पर्जन्यमान कमी असल्यामुळे येथे काटेरी झुडपे व लहान पाने असलेली झाडे आढळतात.
• उत्तर-पूर्व ब्राझीलमध्ये ही वने दिसतात.

३. भारतातील वनस्पती

३.१. भारतातील हवामान आणि वनस्पतींचे प्रकार

• भारतात वेगवेगळ्या प्रकारचे हवामान असल्यामुळे वनस्पतींची विविधता मोठी आहे.
• पश्चिम घाट, पूर्व घाट, हिमालय, गंगा मैदान, वाळवंटी प्रदेश यामध्ये वेगवेगळे प्रकारची वने आढळतात.

३.२. भारतातील प्रमुख वनप्रकार

1. सदाहरित वने (Evergreen Forests)

• येथे महोगनी, शिसव, रबर यासारखी झाडे आढळतात.
• हे वने पश्चिम घाट, अंदमान-निकोबार बेटे आणि ईशान्य भारतात दिसतात.

2. पानझडी वने (Deciduous Forests)

• हे वने पानगळ करणारे असून मुख्यतः १०००-२००० मिमी पर्जन्यमानाच्या भागात आढळतात.
• साग, बांबू, वड, पिंपळ ही मुख्य झाडे आहेत.

3. काटेरी वने (Thorny Forests)

• राजस्थान, गुजरात आणि मध्य प्रदेशात आढळणारी वने.
• खैर, बाभूळ, खेजडी ही येथील प्रमुख झाडे आहेत.

4. हिमालयीन वने (Himalayan Forests)

• उंचीच्या आधारावर वने तीन प्रकारांत विभागली जातात.
• उंच हिमालयात हंगामी फुलझाडे, मध्यम उंचीवर देवदार, पाईन आणि पायथ्यालगत मिश्र वने आढळतात.

5. खारफुटी वने (Mangrove Forests)

• पश्चिम बंगालमधील सुंदरबन आणि भारताच्या किनारपट्टीवर ही वने आढळतात.
• सुंदरी हे येथील प्रमुख झाड आहे.

४. ब्राझीलमधील वन्य प्राणी

• ब्राझीलमध्ये जगातील सर्वाधिक जैवविविधता आहे.
• अॅमेझॉन जंगलात अनेक दुर्मीळ प्रजाती आढळतात.

४.१. ब्राझीलमधील प्रमुख प्राणी

1. सरपटणारे प्राणी (Reptiles) – अनाकोंडा, मगर, सुसरी
2. स्तनी प्राणी (Mammals) – तामरिन माकड, प्युमा, बिबट्या
3. पक्षी (Birds) – मकाऊ, फ्लेमिंगो, कोंडोर
4. माश्या (Fish) – पिरान्हा, गुलाबी डॉल्फिन

५. भारतातील वन्य प्राणी

५.१. भारतातील प्रमुख प्राणी

1. स्तनी प्राणी (Mammals) – वाघ, सिंह, हत्ती, गेंडा, बारशिंगा
2. सरपटणारे प्राणी (Reptiles) – अजगर, मगर, सुसरी
3. पक्षी (Birds) – मोर, नीलगिरी ताहेर, माळढोक
4. समुद्री जीव (Marine Animals) – ऑलिव्ह रिडले कासव, गंगेतील डॉल्फिन

५.२. वन्यजीव संरक्षणासाठी घेतलेले उपाय

• राष्ट्रीय उद्याने आणि अभयारण्ये स्थापन करणे.
• प्रोजेक्ट टायगर आणि प्रोजेक्ट एलिफंट यांसारख्या योजनांचा अंमल.
• वन्य प्राण्यांची अवैध शिकार थांबविण्यासाठी कडक कायदे लागू करणे.

६. भारत आणि ब्राझीलमधील पर्यावरणीय समस्या

६.१. जंगलतोड (Deforestation)

• शेती, उद्योग आणि शहरीकरणामुळे मोठ्या प्रमाणात जंगलतोड होत आहे.
• ब्राझीलमध्ये ‘रोका’ शेतीमुळे जंगल नष्ट होत आहे.

६.२. हवामान बदल (Climate Change)

• दोन्ही देशांमध्ये हवामान बदलाचा मोठा परिणाम जाणवू लागला आहे.
• तापमान वाढ, पर्जन्यमानातील अनियमितता आणि जैवविविधतेचा ऱ्हास होत आहे.

६.३. वन्य प्राण्यांच्या संख्येतील घट

• वाढते जंगलतोड, शिकारी आणि प्रदूषण यामुळे अनेक वन्य प्राणी नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहेत.