भूगोल Notes Class 10 Chapter 4 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

हवामान

१. भारत आणि ब्राझीलचे हवामान

हवामान म्हणजे कोणत्याही ठिकाणच्या दीर्घकालीन तापमान, पाऊस, वारे आणि अन्य हवामान घटकांचा अभ्यास. भारत आणि ब्राझील या दोन्ही देशांचे भौगोलिक स्थान आणि विस्तार वेगळे असल्यामुळे त्यांच्या हवामानात मोठा फरक आढळतो.

२. ब्राझीलचे हवामान

२.१ ब्राझीलच्या हवामानावर परिणाम करणारे घटक:

ब्राझीलचा अक्षवृत्तीय विस्तार मोठा असल्यामुळे येथे हवामानात विविधता आढळते. काही महत्त्वाचे घटक:

1. अक्षांश: विषुववृत्ताजवळ उष्ण हवामान आणि मकरवृत्ताजवळ समशीतोष्ण हवामान असते.
2. समुद्रसपाटीपासूनची उंची: उंच ठिकाणी तापमान तुलनेने कमी असते.
3. वारे: व्यापारी वारे आणि समुद्रावरून वाहणारे वारे पाऊस पाडतात.
4. समुद्राचा प्रभाव: अटलांटिक महासागराच्या सान्निध्यामुळे किनारी प्रदेशात आर्द्र हवामान असते.
5. स्थलरूपे: अजस्र कड्यांमुळे वाऱ्यांना अडथळा मिळतो आणि पर्जन्यछायेचा प्रदेश तयार होतो.

२.२ ब्राझीलमधील प्रमुख हवामान प्रकार:

२.३ ब्राझीलमधील वारे आणि पाऊस:

• पूर्वेकडून वाहणारे व्यापार वारे ब्राझीलमध्ये पाऊस पाडतात.
• उच्चभूमीमुळे समुद्रावरून येणाऱ्या वाऱ्यांना अडथळा मिळतो आणि त्यामुळे ईशान्य भाग कोरडा राहतो.
• अमेझॉन खोऱ्यात वाऱ्यांचा अडथळा नसल्याने जास्त पाऊस पडतो.

३. भारताचे हवामान

३.१ भारताच्या हवामानावर परिणाम करणारे घटक:

भारताचे हवामान मुख्यतः मान्सून प्रकारचे आहे. हे हवामान खालील घटकांवर अवलंबून आहे:

1. अक्षांश: भारताच्या मध्यातून कर्कवृत्त जात असल्याने भारतात उष्ण कटिबंधीय हवामान आहे.
2. हिमालय पर्वत: थंड वारे अडवून भारताचे हवामान उष्ण राखतो.
3. हिंदी महासागर: मोठ्या प्रमाणात बाष्पीभवन होते, ज्यामुळे मान्सूनचे वारे तयार होतात.
4. वारे: नैऋत्य आणि ईशान्य मान्सून वाऱ्यांमुळे भारतात पाऊस पडतो.
5. स्थलरूपे: पश्चिम घाट आणि अरवली पर्वत वाऱ्यांचा प्रभाव ठरवतात.

३.२ भारतातील प्रमुख हवामान प्रकार:

३.३ भारतातील मान्सून प्रणाली:

(१) नैऋत्य मान्सून (जून – सप्टेंबर):

• हिंदी महासागरातील बाष्पयुक्त वारे भारताच्या मुख्य भूमीकडे वाहतात आणि मुसळधार पाऊस पडतो.
• पश्चिम घाट, पूर्व किनारपट्टी आणि गंगा खोऱ्यात जास्त पाऊस पडतो.

(२) परतीचा मान्सून (ऑक्टोबर – नोव्हेंबर):

• हे वारे भारताच्या पूर्व किनाऱ्यावर पाऊस पाडतात.
• तमिळनाडू आणि आंध्र प्रदेशात या काळात जास्त पाऊस होतो.

४. भारत आणि ब्राझीलच्या हवामानातील तुलना