भूगोल Notes Class 10 Chapter 3 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

प्राकृतिक रचना व जलप्रणाली

१. भारत आणि ब्राझीलची प्राकृतिक रचना

१.१ भारताची प्राकृतिक रचना

भारताची भूप्रदेशीय रचना विविध प्रकारच्या भौगोलिक घटकांनी बनलेली आहे. भारताचे मुख्यतः पाच प्रमुख प्राकृतिक विभाग आहेत:

1. हिमालय पर्वतरांग
2. उत्तर भारतीय मैदान
3. दख्खनचे पठार
4. किनारपट्टी प्रदेश
5. द्वीपसमूह

(१) हिमालय पर्वतरांग

• हिमालय हा पृथ्वीवरील सर्वांत मोठा आणि उंच पर्वतसमूह आहे.
• भारतीय आणि युरेशियन खंडफळांच्या टक्करमुळे सुमारे ५० दशलक्ष वर्षांपूर्वी हिमालय निर्माण झाला.
• हिमालयाचे तीन प्रमुख भाग आहेत:
  1. हिमाद्री (बृहद् हिमालय) – सर्वाधिक उंच पर्वतरांग, येथे माऊंट एव्हरेस्ट आणि कांचनजुंगा यांसारखी शिखरे आहेत.
  2. लघु हिमालय (मध्य हिमालय) – येथे नैसर्गिक धबधबे आणि सुपीक दऱ्या आहेत.
  3. शिवालिक पर्वतरांग – सर्वात दक्षिणेकडील आणि नवीन पर्वतरांग.

(२) उत्तर भारतीय मैदान

• हे मैदान हिमालय पर्वत आणि दख्खन पठारामध्ये वसलेले आहे.
• याची निर्मिती गंगा, ब्रह्मपुत्रा आणि सिंधू नद्यांनी वाहून आणलेल्या गाळामुळे झाली आहे.
• सुंदरबन त्रिभुज प्रदेश हा या मैदानाचा एक भाग आहे.
• हा प्रदेश शेतीसाठी अत्यंत उपयुक्त असून धान्य उत्पादनात भारताचा प्रमुख भाग आहे.

(३) दख्खनचे पठार

• भारताच्या दक्षिण भागात असलेला हा प्रदेश त्रिकोणी आकाराचा आहे.
• याला दोन प्रमुख भागात विभागले जाते:
  1. मध्य भारताचे पठार – विंध्य, सातपुडा आणि अरवली पर्वतरांगांनी वेढलेले आहे.
  2. दख्खन पठार – सह्याद्री पर्वतरांग, निलगिरी आणि पूर्व घाट येथे आहेत.
• या प्रदेशात खनिज संपत्ती विपुल प्रमाणात उपलब्ध आहे.

(४) भारताचा किनारपट्टी प्रदेश

• भारताला सुमारे ७५०० किमी लांबीची किनारपट्टी आहे.
• किनारपट्टीचे दोन भाग आहेत:
  1. पश्चिम किनारा – अरबी समुद्रालगत, जिथे मुंबई, गोवा यांसारखी मोठी बंदरे आहेत.
  2. पूर्व किनारा – बंगालच्या उपसागरालगत, जिथे गंगा, गोदावरी, कृष्णा आणि कावेरी नद्या मोठे त्रिभुज प्रदेश तयार करतात.

(५) भारताचा द्वीपसमूह

• भारतात लक्षद्वीप व अंदमान-निकोबार द्वीपसमूह आहेत.
• लक्षद्वीप प्रवाळ बेटांचे बनलेले असून अंदमान-निकोबारमध्ये उष्णकटिबंधीय जंगल आहेत.

१.२ ब्राझीलची प्राकृतिक रचना

ब्राझीलचा भूप्रदेश प्रामुख्याने चार प्रमुख भागांमध्ये विभागला जातो:

1. गियाना उच्चभूमी
2. अमेझॉन खोरे
3. ब्राझील उच्चभूमी
4. किनारी प्रदेश

(१) गियाना उच्चभूमी

• ब्राझीलच्या उत्तरेस असलेला हा प्राचीन पर्वतीय प्रदेश आहे.
• याच्या काही भागांमध्ये जलप्रपात (धबधबे) मोठ्या प्रमाणावर आढळतात.
• याठिकाणी ब्राझीलमधील सर्वात उंच शिखर – पिको दा नेब्लीना (३,०१४ मीटर) आहे.

(२) अमेझॉन खोरे

• जगातील सर्वांत मोठे आणि सर्वांत दाट जंगल असलेले अमेझॉन खोरे ब्राझीलच्या उत्तर भागात आहे.
• हा प्रदेश दलदलीने व्यापलेला असून येथे अमेझॉन नदी व तिच्या १००० पेक्षा जास्त उपनद्या आहेत.
• येथील वातावरण उष्ण आणि दमट आहे.

(३) ब्राझील उच्चभूमी

• हा प्रदेश दक्षिण आणि मध्य ब्राझीलमध्ये पसरलेला आहे.
• याला ब्राझीलचे पठार असेही म्हणतात आणि याचा उतार अटलांटिक महासागराकडे आहे.
• येथे कापूस, कॉफी आणि ऊसाचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर घेतले जाते.

(४) ब्राझीलचा किनारी प्रदेश

• ब्राझीलच्या अटलांटिक महासागरालगत असलेला हा भाग घनदाट लोकसंख्येचा आहे.
• येथील किनारपट्टी खडकाळ असून काही ठिकाणी लहान बंदरे आणि सागरी खाड्या आढळतात.

२. भारत आणि ब्राझील यांची जलप्रणाली

२.१ भारताची जलप्रणाली

भारताच्या प्रमुख नद्यांचे वर्गीकरण दोन प्रकारे केले जाते:

1. हिमालयातील नद्या
2. दख्खन पठारातील नद्या

(१) हिमालयातील नद्या

• या नद्या हिमनद्यांतून उगम पावतात आणि वर्षभर पाणी वाहते.
• मुख्य नद्या: गंगा, ब्रह्मपुत्रा आणि सिंधू.
• गंगा आणि ब्रह्मपुत्रा नद्या सुंदरबन त्रिभुज प्रदेश तयार करतात.

(२) दख्खन पठारातील नद्या

• या नद्या प्रामुख्याने पावसावर अवलंबून असतात.
• मुख्य नद्या: गोदावरी, कृष्णा, नर्मदा, तापी आणि कावेरी.
• यातील काही नद्या पश्चिम वाहिनी आणि काही पूर्व वाहिनी आहेत.

२.२ ब्राझीलची जलप्रणाली

ब्राझीलमध्ये तीन प्रमुख नदी प्रणाली आहेत:

1. अमेझॉन नदी प्रणाली – जगातील सर्वांत मोठी नदी प्रणाली.
2. पॅराग्वे-पॅराना नदी प्रणाली – दक्षिण ब्राझीलमधील नद्यांचा समूह.
3. किनारपट्टी नद्या – लहान नद्या ज्या थेट अटलांटिक महासागरात मिळतात.

(१) अमेझॉन नदी प्रणाली

• अमेझॉन नदीचे उगम पेरूमधील अँडीज पर्वतामध्ये होतो.
• ही नदी ६,४०० किमी लांब असून तिची मुखाजवळची रुंदी १५० किमी आहे.
• अमेझॉन खोऱ्यात दाट जंगल आणि दलदलीचा प्रदेश मोठ्या प्रमाणात आहे.

(२) पॅराग्वे-पॅराना नदी प्रणाली

• ही प्रणाली ब्राझीलच्या दक्षिणेकडील प्रदेशात आहे.
• येथे जलविद्युत निर्मितीसाठी मोठी धरणे बांधली गेली आहेत.

(३) किनारी नद्या

• ब्राझीलच्या अटलांटिक किनारपट्टीवर अनेक लहान नद्या आहेत.
• या नद्या पावसाळ्यात मोठ्या प्रमाणात पाणी वाहून नेतात.