भूगोल Important Questions Class 10 Chapter 5 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

नैसर्गि क वनस्पती व प्राणी

लहान प्रश्न

1. ब्राझीलमध्ये सर्वाधिक कोणत्या प्रकारची वने आढळतात?

→ ब्राझीलमध्ये विषुववृत्तीय सदाहरित वने मोठ्या प्रमाणात आढळतात.

2. भारतातील सर्वाधिक प्रदेश कोणत्या वनप्रकाराने व्यापला आहे?

→ भारतात सर्वाधिक प्रदेश पानझडी वनांनी व्यापलेला आहे.

3. अॅमेझॉन जंगलाला कोणते विशेषण दिले जाते?

→ “जगाची फुफ्फुसे” असे विशेषण दिले जाते.

4. भारतातील समुद्रकिनारी आढळणाऱ्या वनांना काय म्हणतात?

→ यांना खारफुटीची वने म्हणतात.

5. भारतातील कोणत्या प्राण्याला राष्ट्रीय प्राणी म्हणून ओळखले जाते?

→ वाघ (बंगाल टायगर) हा भारताचा राष्ट्रीय प्राणी आहे.

6. ब्राझीलमधील सर्वात मोठा साप कोणता आहे?

→ अनाकोंडा हा सर्वात मोठा साप आहे.

7. हिमालयीन प्रदेशात कोणते वृक्ष आढळतात?

→ देवदार, पाईन, फर आणि स्प्रूस वृक्ष आढळतात.

8. भारताच्या वाळवंटात कोणती झाडे मोठ्या प्रमाणात आढळतात?

→ खेजडी, बाभूळ आणि कडुलिंब झाडे आढळतात.

9. ब्राझीलमधील सर्वात प्रसिद्ध पक्षी कोणता आहे?

→ मकाऊ हा ब्राझीलमधील प्रसिद्ध पक्षी आहे.

10. भारतात वन्य प्राण्यांचे संरक्षण करण्यासाठी कोणती योजना आहे?

→ “प्रोजेक्ट टायगर” ही योजना वाघांच्या संरक्षणासाठी आहे.

11. भारतातील दलदलीच्या भागात कोणते प्राणी आढळतात?

→ मगरी, सुसरी आणि गंगेत आढळणारी डॉल्फिन.

12. ब्राझीलच्या दक्षिण भागात कोणता वनप्रकार आढळतो?

→ पानझडी आणि गवताळ वने आढळतात.

13. वर्षावनांमध्ये झाडांची पाने मोठी का असतात?

→ जास्त प्रमाणात प्रकाश शोषण्यासाठी झाडांची पाने मोठी असतात.

14. भारताच्या पश्चिम किनाऱ्यालगत कोणते वन आढळतात?

→ खारफुटी वने मोठ्या प्रमाणात आढळतात.

15. भारताच्या जंगलांमध्ये कोणते मोठे मांजरवर्गीय प्राणी आढळतात?

→ वाघ, सिंह, बिबट्या आणि हिमचित्ता आढळतात.

16. ब्राझीलमध्ये मोठ्या प्रमाणात वर्षाव का होतो?

→ विषुववृत्ताजवळ असल्यामुळे येथे वर्षभर पाऊस पडतो.

17. भारतातील कोणते हरण सर्वात मोठे आहे?

→ बारशिंगा हे भारतातील सर्वात मोठे हरण आहे.

18. ब्राझीलमध्ये कोणता गवताळ प्रदेश आढळतो?

→ सेराडो हा ब्राझीलमधील प्रमुख गवताळ प्रदेश आहे.

19. वाघांचे भारतात सर्वाधिक प्रमाण कोठे आहे?

→ मध्य प्रदेश आणि पश्चिम बंगालमध्ये वाघांचे प्रमाण सर्वाधिक आहे.

20. वनसंपत्तीचा ऱ्हास होण्याची प्रमुख कारणे कोणती?

→ जंगलतोड, शहरीकरण आणि औद्योगिकीकरण ही प्रमुख कारणे आहेत.

लांब प्रश्न

1. ब्राझील आणि भारतातील वनप्रकारांची तुलना करा.

→ ब्राझीलमध्ये विषुववृत्तीय हवामान असल्यामुळे येथे सदाहरित वने मोठ्या प्रमाणात आढळतात. भारतात मात्र विविध हवामान असल्यामुळे पानझडी, सदाहरित, खारफुटी आणि हिमालयीन वने आढळतात. ब्राझीलमध्ये अॅमेझॉन जंगल सर्वात मोठे आहे, तर भारतात पश्चिम घाट आणि सुंदरबन वने महत्त्वाची आहेत.

2. भारतात आणि ब्राझीलमध्ये आढळणाऱ्या वन्य प्राण्यांची तुलना करा.

→ भारतात वाघ, सिंह, हत्ती, एकशिंगी गेंडा, बारशिंगा आणि काळवीट हे वन्य प्राणी आढळतात. ब्राझीलमध्ये अनाकोंडा, मकाऊ, तामरिन माकड, फ्लेमिंगो आणि पिरान्हा मासे मोठ्या प्रमाणात दिसतात. भारताच्या तुलनेत ब्राझीलमध्ये जास्त पर्जन्य असल्यामुळे येथे अधिक जैवविविधता आहे.

3. भारतातील वाघांचे संरक्षण करण्यासाठी कोणत्या योजना राबविल्या जातात?

→ भारतात “प्रोजेक्ट टायगर” ही योजना 1973 साली सुरू करण्यात आली, ज्यामुळे वाघांचे संरक्षण अधिक प्रभावी झाले. याशिवाय विविध राष्ट्रीय उद्याने आणि अभयारण्ये उभारून त्यांचे अधिवास संरक्षित करण्यात आले. वाघांच्या अवैध शिकारीस प्रतिबंध करण्यासाठी कडक कायदे आणि जनजागृती मोहीम राबविल्या जातात.

4. ब्राझीलमध्ये अॅमेझॉन जंगलाला ‘जगाची फुफ्फुसे’ असे का म्हटले जाते?

→ अॅमेझॉन जंगल पृथ्वीसाठी मोठ्या प्रमाणावर ऑक्सिजन निर्माण करते आणि कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेते. हे जंगल सुमारे ५५ लाख चौरस किलोमीटर क्षेत्र व्यापत असून, जगातील सर्वाधिक जैवविविधतेचे केंद्र आहे. प्रदूषण कमी करण्यास मदत करणारे हे जंगल नष्ट झाल्यास जागतिक हवामान बदलावर मोठा परिणाम होईल.

5. भारत आणि ब्राझीलमध्ये वनसंवर्धनाची गरज का आहे?

→ वाढती लोकसंख्या, शहरीकरण आणि औद्योगिकीकरण यामुळे भारत आणि ब्राझीलमध्ये मोठ्या प्रमाणावर जंगलतोड होत आहे. जैवविविधता टिकवण्यासाठी आणि हवामान नियंत्रित ठेवण्यासाठी वनसंवर्धन महत्त्वाचे आहे. जंगलतोडीमुळे अनेक वन्य प्राणी नामशेष होण्याच्या संकटात सापडले आहेत, त्यामुळे वनसंवर्धनाची तातडीची गरज आहे.

6. भारतात हिमालयीन प्रदेशात वृक्षांची संख्या कमी का आहे?

→ हिमालयातील उंच भागात तापमान अत्यंत कमी असल्यामुळे झाडे उगवण्यासाठी पोषक हवामान नसते. त्यामुळे येथे फक्त सूचिपर्णी वृक्ष जसे की देवदार, पाईन, फर आणि स्प्रूस हेच वाढू शकतात. अजून उंच भागात केवळ गवताळ कुरणे आणि काही हंगामी फुलझाडेच आढळतात.

7. ब्राझील आणि भारतातील गवताळ प्रदेशांची तुलना करा.

→ ब्राझीलमध्ये ‘सेराडो’ आणि ‘पँटानल’ हे गवताळ प्रदेश आढळतात, जेथे गवत मोठ्या प्रमाणात असते आणि झाडे तुरळक आढळतात. भारतात मात्र मध्य भारतातील पठारी भाग, राजस्थान आणि काही दक्षिणेकडील भाग गवताळ आहेत. गवताळ प्रदेशांमध्ये कुरणांचा विकास होतो, त्यामुळे येथे मोठ्या प्रमाणावर शेतकी आणि पशुपालन होते.

8. ब्राझीलमधील ‘रोका’ शेती म्हणजे काय?

→ ‘रोका’ ही ब्राझीलमधील स्थलांतरित शेतीची पद्धत आहे, ज्यामध्ये जंगल तोडून किंवा जाळून जमीन लागवडीसाठी वापरली जाते. काही वर्षांनंतर जमिनीतील सुपीकता कमी झाल्यावर ती सोडून दिली जाते आणि दुसऱ्या ठिकाणी नवी शेती सुरू केली जाते. ही पद्धत पर्यावरणासाठी हानिकारक असून, त्यामुळे मोठ्या प्रमाणावर जंगलतोड आणि मृदा क्षरण होते.

9. भारतातील वन्यजीवन संरक्षणासाठी कोणत्या उपाययोजना केल्या जातात?

→ भारत सरकारने अनेक राष्ट्रीय उद्याने, वन्यजीव अभयारण्ये आणि राखीव जंगलांची स्थापना केली आहे. वन्य प्राण्यांच्या अवैध शिकारीवर कठोर कारवाई केली जाते आणि जैवविविधता जपण्यासाठी कायदे लागू केले आहेत. शिवाय, “प्रोजेक्ट टायगर” आणि “प्रोजेक्ट एलिफंट” सारख्या योजनांद्वारे प्राण्यांचे संरक्षण केले जाते.

10. वनतोडीमुळे पर्यावरणावर कोणते परिणाम होतात?

→ मोठ्या प्रमाणावर वनतोड झाल्यास हवामान बदल, मृदा क्षरण, पूर आणि दुष्काळ यांसारख्या समस्यांना तोंड द्यावे लागते. जैवविविधता नष्ट होत असल्यामुळे अनेक प्राणी आणि वनस्पती नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहेत. शिवाय, ऑक्सिजनचे प्रमाण घटते आणि कार्बन डायऑक्साइडचे प्रमाण वाढल्यामुळे ग्लोबल वॉर्मिंगची समस्या निर्माण होते.