भूगोल Important Questions Class 10 Chapter 3 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

प्राकृतिक रचना व जलप्रणाली

लहान प्रश्न

1. हिमालय पर्वतरांगांचे निर्माण कसे झाले?

→ भारतीय खंड व युरेशियन खंडाच्या टक्करमुळे हिमालय पर्वतरांग तयार झाली.

2. गंगा आणि ब्रह्मपुत्रा नद्यांचे त्रिभुज प्रदेश कुठे तयार झाले आहे?

→ बांगलादेश आणि पश्चिम बंगालमध्ये, सुंदरबन प्रदेशात.

3. अरवली पर्वत कोणत्या नद्यांचे जलविभाजक आहे?

→ साबरमती, बनास आणि लुनी नद्यांचे.

4. पश्चिम व पूर्व घाट यामधील तीन प्रमुख भौगोलिक फरक सांगा.

→ पश्चिम घाट उंच आणि खडी उताराची आहे, पूर्व घाट तुलनेने कमी उंचीची आणि खंडित आहे.

5. भारतातील कोणत्या भागात मोठी वाळवंटे आढळतात?

→ राजस्थानमध्ये, जिथे थर वाळवंट आहे.

6. दख्खन पठाराच्या पश्चिम आणि पूर्व किनाऱ्यावरील नद्यांमध्ये कोणता फरक आहे?

→ पश्चिम किनाऱ्यावरील नद्या लहान आणि वेगवान आहेत, पूर्व किनाऱ्यावरील नद्या लांब व मोठ्या आहेत.

7. गंगा आणि सिंधू नदीखोऱ्यातील प्रमुख जलस्रोत कोणते आहेत?

→ हिमालयातील हिमनद्या आणि पावसाचे पाणी.

8. अमेझॉन खोऱ्याचा उतार कोणत्या दिशेला आहे?

→ पूर्वेकडे, अटलांटिक महासागराच्या दिशेने.

9. ब्राझीलमधील कोणत्या प्रदेशात पाणथळ प्रदेश आहे?

→ पॅन्टानल प्रदेश.

10. भारताच्या पूर्व किनाऱ्यावर त्रिभुज प्रदेश का तयार होतो?

→ कारण गंगा, गोदावरी, कृष्णा, आणि कावेरी नद्या मोठ्या प्रमाणात गाळ आणतात.

11. हिमालयातील कोणत्या पर्वतरांगा सर्वात अर्वाचीन आहेत?

→ शिवालिक पर्वतरांगा.

12. दख्खन पठारातील प्रमुख खनिज संपत्ती कोणती आहे?

→ लोखंड, मँगनीज, कोळसा, आणि बॉक्साईट.

13. अमेझॉन खोऱ्यातील वातावरण कोणत्या प्रकारचे आहे?

→ उष्णकटिबंधीय पर्जन्यवनासारखे, उष्ण आणि दमट.

14. गंगा आणि ब्रह्मपुत्रा नद्या ज्या ठिकाणी मिळतात त्या ठिकाणाला काय म्हणतात?

→ सुंदरबन त्रिभुज प्रदेश.

15. भारत आणि ब्राझीलच्या प्रमुख किनारपट्टींमध्ये कोणते भौगोलिक फरक आहेत?

→ भारताची किनारपट्टी जास्त लांब आणि सपाट आहे, तर ब्राझीलची किनारपट्टी खडबडीत आहे.

16. ब्राझीलच्या गियाना उच्चभूमीचा भारतातील कोणत्या भागाशी तुलना केली जाऊ शकते?

→ भारतातील विंध्य आणि सतपुडा पर्वतरांगांशी.

17. पश्चिम घाटातील कोणत्या नद्यांवर मोठी धरणे बांधली आहेत?

→ कृष्णा, गोदावरी, आणि कावेरी नद्यांवर.

18. भारत आणि ब्राझीलमधील पर्वतीय प्रदेशांमध्ये काय साम्य आहे?

→ दोन्ही देशांमध्ये प्राचीन खडकांपासून बनलेली पठारे आणि पर्वतरांगा आहेत.

19. ब्राझीलच्या कोणत्या भागात गवताळ प्रदेश आढळतो?

→ सॅवाना प्रदेशात, खासकरून सेराडो नावाच्या भागात.

20. ब्राझीलमधील कोणत्या प्रदेशात मोठ्या प्रमाणावर कॉफी उत्पादन होते?

→ साओ पाउलो आणि मिनास गेराइस प्रांतात.

लांब प्रश्न

1. हिमालय पर्वतरांगेची निर्मिती कशी झाली आणि ती भूप्रदेशासाठी का महत्त्वाची आहे?

→ हिमालय पर्वतरांग भारतीय आणि युरेशियन खंडाच्या टक्करमुळे सुमारे ५० दशलक्ष वर्षांपूर्वी तयार झाली. ही पर्वतरांग भारतासाठी हवामान नियंत्रक असून उत्तर भारताला थंड वारे वाळवंटातून येण्यापासून वाचवते. तसेच, हिमालय नद्यांना पाणी पुरवतो आणि जैवविविधतेचे केंद्र आहे.

2. भारताच्या उत्तर भारतीय मैदानाची वैशिष्ट्ये कोणती आहेत?

→ उत्तर भारतीय मैदान हिमालयातून वाहणाऱ्या नद्यांनी आणलेल्या गाळामुळे तयार झाले आहे. हे मैदान अत्यंत सुपीक असून येथे गहू, तांदूळ, ऊस यासारख्या शेती उत्पादनांसाठी अनुकूलता आहे. गंगा, ब्रह्मपुत्रा आणि त्यांच्या उपनद्यांनी हे विस्तीर्ण मैदान निर्माण केले आहे.

3. गंगा-ब्रह्मपुत्रा त्रिभुज प्रदेश जगातील सर्वात मोठ्या त्रिभुज प्रदेशांपैकी एक का आहे?

→ गंगा आणि ब्रह्मपुत्रा नद्या मोठ्या प्रमाणात गाळ वाहून आणतात आणि बंगालच्या उपसागरात जमा करतात. यामुळे सुंदरबन हा जगातील सर्वात मोठा आणि सुपीक त्रिभुज प्रदेश तयार झाला आहे. हा प्रदेश जैवविविधतेने समृद्ध असून तेथे मोठ्या प्रमाणावर खारफुटी जंगले आढळतात.

4. ब्राझीलच्या अमेझॉन खोऱ्याची वैशिष्ट्ये काय आहेत?

→ अमेझॉन खोरे दाट उष्णकटिबंधीय जंगलांनी वेढलेले असून येथील हवामान गरम व दमट असते. अमेझॉन नदी आणि तिच्या उपनद्या या प्रदेशातील मुख्य जलस्रोत आहेत. या भागात मोठ्या प्रमाणावर विविध प्रजातींचे प्राणी आणि वनस्पती आढळतात, त्यामुळे हा जैवविविधतेचा केंद्रबिंदू मानला जातो.

5. भारत आणि ब्राझीलमधील पर्वतरांगांमध्ये काय फरक आहे?

→ भारतात हिमालय, अरवली, सह्याद्री आणि विंध्य पर्वतरांगा आहेत, तर ब्राझीलमध्ये गियाना उच्चभूमी आणि ब्राझील उच्चभूमी आहे. हिमालय हा नवीन व उंच पर्वतरांग आहे, तर ब्राझीलमधील पर्वतरांगा प्राचीन व जास्त गुळगुळीत झालेल्या आहेत. भारतातील पर्वतरांगा शेतीसाठी अनुकूल आहेत, तर ब्राझीलमध्ये गवताळ प्रदेश अधिक आहेत.

6. भारताच्या पश्चिम घाट आणि पूर्व घाट यामधील भौगोलिक फरक सांगा.

→ पश्चिम घाट उंच, सातत्यपूर्ण आणि खडी उताराची पर्वतरांग आहे, तर पूर्व घाट खंडित, कमी उंचीची आणि विस्तीर्ण पठारांनी युक्त आहे. पश्चिम घाटातून वाहणाऱ्या नद्या लहान आणि वेगवान असून त्या समुद्राला तोंड देतात. पूर्व घाटातून वाहणाऱ्या नद्या लांब असून गाळ साचल्यामुळे त्रिभुज प्रदेश तयार करतात.

7. ब्राझीलच्या किनारपट्टीचा भूगोल कोणत्या प्रकारचा आहे?

→ ब्राझीलची किनारपट्टी अटलांटिक महासागरालगत असून ती खाचखळग्यांनी आणि लहान बंदरांनी भरलेली आहे. उत्तर आणि पूर्व किनाऱ्यांवर मोठ्या नद्या मिळतात, त्यामुळे तेथे दलदलीसारखे प्रदेश तयार झाले आहेत. दक्षिण भागातील किनारपट्टी तुलनेने अधिक सपाट असून तेथे काही मोठी शहरे विकसित झाली आहेत.

8. भारत आणि ब्राझीलच्या जलप्रणालीमध्ये काय मोठे अंतर आहे?

→ भारतात हिमालयातील नद्या (गंगा, ब्रह्मपुत्रा) बर्फ वितळण्यामुळे बारमाही वाहतात, तर ब्राझीलमध्ये अमेझॉन नदी जंगलातील पावसामुळे वाहते. भारतात नद्या शेती आणि सिंचनासाठी महत्त्वाच्या आहेत, तर ब्राझीलमध्ये नद्यांचा उपयोग मुख्यतः जलवाहतुकीसाठी केला जातो. भारतात नद्यांवर मोठी धरणे आहेत, तर ब्राझीलमध्ये मोठ्या जंगलांमुळे जलप्रवाह मुक्त आहे.

9. गंगा आणि अमेझॉन नद्यांच्या प्रवाहाच्या दिशांमध्ये कोणता फरक आहे?

→ गंगा नदी उत्तर भारतात पश्चिमेकडून पूर्वेकडे वाहते आणि बंगालच्या उपसागरात मिळते. अमेझॉन नदी अँडीज पर्वताच्या पूर्व उतारावरून उगम पावते आणि पश्चिमेकडून पूर्वेकडे वाहत अटलांटिक महासागरात मिळते. गंगा नदी मुख्यतः गाळ साचवते आणि शेतीस उपयुक्त असते, तर अमेझॉन नदी दलदलीचे जास्त प्रमाण निर्माण करते.

10. दख्खन पठार आणि ब्राझील उच्चभूमी यामधील साम्य आणि फरक सांगा.

→ दोन्ही पठारे प्राचीन असून त्यांची रचना ज्वालामुखीय खडकांपासून झाली आहे, त्यामुळे येथे खनिज संपत्ती विपुल प्रमाणात आहे. दख्खन पठार भारताच्या मध्य व दक्षिण भागात असून ते अरवली, विंध्य, सातपुडा आणि सह्याद्री पर्वतरांगांनी वेढलेले आहे. ब्राझील उच्चभूमी तुलनेने सपाट आणि लहान टेकड्यांनी भरलेली असून ती मोठ्या नद्यांच्या जलप्रवाहाने विभागली गेली आहे.