संस्कृतम् आमोद: Question Answers Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः Class 9 Sanskrit Aamod Maharashtra Board

भाषाभ्यास:

1. उचितं पर्यायं चिनुत ।

प्रश्न 1. कस्य धनस्यूत: लुप्त: ? (को धनस्यूत (पैशांची पिशवी) हरवली होती?)

(अ) देवदत्तस्य (देवदत्ताची)

(आ) वीरबलस्य (वीरबलाची)

(इ) भृत्यस्य (भृत्याची)

(ई) नृपस्य (राजाची)

उत्तरम् : (अ) देवदत्तस्य

प्रश्न 2. गृहे कति भृत्याः आसन् ? (देवदत्ताच्या घरी किती नोकर होते?)

(अ) पञ्च (पाच)

(आ) सप्त (सात)

(इ) षड् (सहा)

(ई) एक: (एक)

उत्तरम् : (इ) षड्

प्रश्न 3. वीरबलः कस्य मित्रम् ? (वीरबल कोणाचा मित्र होता?)

(अ) भृत्यस्य (भृत्याचा)

(आ) धनिकस्य (धनिकाचा)

(इ) यष्टिकायाः (यष्टिकेचा)

(ई) चौरस्य (चोराचा)

उत्तरम् : (आ) धनिकस्य

प्रश्न 4. ‘श्व: मम चौर्यं प्रकटितं भवेत्।’ इति चिन्ता कस्य चित्ते जायते? (“उद्यापासून माझी चोरी उघडकीस येईल.” ही चिंता कोणाच्या मनात आली?)

(अ) दासस्य (दासाच्या)

(आ) वीरबलस्य (वीरबलाच्या)

(इ) धनिकस्य (धनिकाच्या)

(ई) नृपस्य (राजाच्या)

उत्तरम् : (अ) दासस्य

2. कः कं वदति ? (कोणी कोणाला काय म्हटले?)

प्रश्न 1. “पश्यन्तु एता: मायायष्टिकाः।” (“पहा, या आहेत जादूच्या काठ्या.”)

उत्तरम् : वीरबल: सेवकान् वदति। (वीरबलाने सेवकांना सांगितले.)

प्रश्न 2. “मित्र, अद्य सायङ्काले तव सर्वान् भृत्यान् मम गृहं प्रेषय।” (“मित्रा, आज संध्याकाळी तुझे सर्व नोकर माझ्या घरी पाठव.”)

उत्तरम् : वीरबल: देवदत्तं वदति। (वीरबलाने देवदत्ताला सांगितले.)

3. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत । वीरबलेन चौरः कथं गृहीतः ? (मध्यम भाषेत उत्तर द्या: वीरबलाने चोर कसा पकडला?)

बिरबल हा सम्राट अकबराचा अतिशय चतुर आणि हजरजबाबी मंत्री होता. त्याच्या चातुर्याच्या अनेक कथा प्रसिद्ध आहेत. त्यांपैकीच एक म्हणजे ‘सुगृहीत: चौर:’. बिरबलाने स्वत:च्या चातुर्यान कसा चोर पकडला, याबाबत ही गोष्ट आहे. देवदत्त नावाच्या एका श्रीमंत माणसाची पैशाची पिशवी चोरीला गेल्यावर तो आपल्या सेवकांवर संशय घेतो. आपल्या सहा सेवकांपैकीच कोणी एक चोर असणार, याची त्याला खात्री असते. चोराला पकडण्यासाठी तो आपल्या मित्राकडे म्हणजे बिरबलाकडे मदत मागतो. त्यानुसार एके संध्याकाळी बिरबल त्या सहा नोकरांना आपल्या घरी बोलावून समान उंचीची एकेक काठी देतो. त्या काठ्या जादूच्या असून तुमच्यापैकी जो कोणी चोर असेल, त्याची काठी अंगठ्याएवढी लांब होईल, अशी भीतीही दाखवतो. आपापल्या काठ्या घेऊन दुसऱ्या दिवशी सकाळी यावे असे तो सेवकांना सांगतो. सहापैकी पाच चोर रात्री निश्चिंतपणे झोपतात. मात्र खऱ्या चोराच्या मनात भीती निर्माण होते. आपली काठी अंगठ्याएवढी लांब होऊन आपली चोरी उघडकीस येण्यापेक्षा अगोदरच काठी कापलेली बरी, असा विचार करून तो काठी कापतो. दुसऱ्या दिवशी बिरबल एकच आखूड काठी बघून चोराला ओळखतो आणि त्याला पकडतो. खजील झालेला चोर क्षमा मागतो आणि पैशाची पिशवी परत देतो. माणसाची मानसिकता कशी असते हे बिरबल जाणत होता. चोराच्या मनात चांदणे याचा अर्थ जाणून बिरबलाने सर्व साधले. खरा चोर स्वत:ची चोरी उघडकीस येणार नाही यासाठी नक्कीच प्रयत्न करेल. मनुष्याची हीच मानसिकता लक्षात घेऊन बिरबलाने युक्ती केली. अशा प्रकारे केवळ आपल्या युक्तीच्या जोरावर बिरबल चोराला पकडण्यात यशस्वी होतो.

4. स्तम्भमेलनं कुरुत।

उत्तरम् :

5. विरुद्धार्थकशब्दानां युग्मं चिनुत लिखत च।

उत्तरम् :

6. पाठात् समानार्थक शब्दं चित्वा रेखाचित्रं पूरयत ।

उत्तरम् :

सम्भाषापत्रम्

१. मेलन कुरुत ।

🔹 मराठीत अर्थ – हे सर्व संस्कृतमध्ये कृदंत रूपे (verbal participles) आहेत, ज्यांचा अर्थ काहीतरी “करून” असा होतो. उदा. “खादित्वा” म्हणजे “खाऊन”.

२. गणद्र्ये लिखत ।

उक्त्वा, पूजयित्वा, सम्पाद्य, संहत्य, धृत्वा, धावित्वा, प्रविश्य, स्नात्वा, उड्डीय, निमज्य, अवतीर्य, उत्थाय, आरुह्य, उत्पत्य, सिक्त्वा, स्थित्वा, चलित्वा, निष्पीड्य,

उद्‌घाट्य, निष्कास्य

🔹 मराठीत अर्थ – या शब्दांमध्ये काही क्रियापदांच्या कृदंत रूपांचा समावेश आहे, उदा. “उक्त्वा” (म्हणून), “पूजयित्वा” (पूजाअर्चा करून), “धृत्वा” (धरण करून) इत्यादी.

३. पूर्वकालवाचकयो: उपयोगं कृत्वा दीर्घ वाक्यं कुरुत ।

मर्कट: वृक्षात्‌ —–पेटिकां—–टोपिकां —– मस्तके —— वृक्षम्‌ आरोहति ।

मर्कट: वृक्षात्‌ उत्थाय पेटिकां गृहीत्वा टोपिकां मस्तके स्थाप्य पुन: वृक्षम्‌ आरोहति ।

🔹 मराठीत अनुवाद – माकड झाडावरून उठून पेटी उचलतो, टोपी डोक्यावर ठेवतो आणि पुन्हा झाडावर चढतो.

४. भिन्नम्‌ अव्ययं चिनुत।

१. रक्षित्वा, उषित्वा, उपदिश्य, उप्त्वा

२. निमन्त्य, वन्दित्वा, पराजित्य, सम्भूय

३. तीर्त्वा, अनुज्ञाय, सुप्त्वा, मत्वा,

४. गणयित्वा, प्रयुध्य, प्रगाय, अभिषिच्य

भिन्न अव्यय: उपदिश्य (सल्ला देऊन), निमन्त्य (निमंत्रण देऊन), प्रयुध्य (युद्ध करून), प्रगाय (गाणे गाऊन)

🔹 मराठीत अर्थ – वरील शब्द कृदंत नाहीत किंवा त्यांच्या वापराचा अर्थ थोडा वेगळा आहे, म्हणून ते इतरांपेक्षा वेगळे आहेत.

सम्भाषापत्रम्

१. हेत्वर्थक॑ योजयित्वा संवादं पूरयत ।

संवाद

सिंहः – रे मूषक, दण्डयामि त्वाम्‌ ।

मूषकः – भोः, अहं गन्तुम्‌ इच्छामि । मुश्चतु माम्‌ ।

सिंहः – किमर्थं मुश्चामि ? अहं निद्रामग्रः आसम्‌ । त्वया मम निद्राभङ्गः कृतः ।

मूषकः – महाराज, एकवारं मुश्चतु । संकटकाले अहमपि तव साहाय्यं कर्तुम्‌ आगच्छामि । परन्तु इदानीं मम बान्धवान् द्रष्टुम्‌ गच्छामि । कृपया मुश्चतु ।

मराठीत अर्थ

सिंह: अरे उंदर, तुला शिक्षा देतो.

उंदर: अहो, मला जाण्यासाठी परवानगी द्या. कृपया सोडा.

सिंह: मी का सोडू? मी गाढ झोपेत होतो, आणि तू माझी झोप भंग केलीस.

उंदर: महाराज, एकदाच सोडा. संकेताच्या वेळी मीसुद्धा तुमची मदत करण्यासाठी येईन. पण आत्ता मी माझ्या नातेवाईकांना पाहण्यासाठी जात आहे. कृपया मला सोडा.

२. चतुर्थ पदं लिखत ।

१. त्रै-त्रातुम्‌ [::]गै – ________

२. मिलू -मेलितुम्‌[::] लिख्‌ – ____

३. पूज्‌ – पूजयितुम्‌ [::] कथ्‌ – ______

४. हन्‌ – हन्तुमू [::] मनू – _______

५. लभू-लब्धुम्‌ [::] रभू – ________

६.बुधू – बोद्धुमू [::] युध – ______

७. स्मृ-स्मर्तुमू [::] कृ – ______

८. दृश-द्रषम [::]स्पृश्‌- _______

३. धातो: हेत्वर्थकम्‌ अव्ययं प्रयुज्य वाक्यं पुनर्लिखत । (धातूपासून हेत्वर्थक अव्यय बनवून वाक्ये पुन्हा लिहा.)