अमरकोष” हा संस्कृत भाषेतील एक खास शब्दसंग्रहाचा ग्रंथ आहे, जो पंडित अमरसिंह याने लिहिला. संस्कृत ही खूप समृद्ध भाषा आहे, ज्यात एका शब्दाचे अनेक समानार्थी शब्द आणि कधी कधी वेगवेगळे अर्थही असतात. विद्यार्थ्यांना हे शब्द समजावेत आणि त्यांचा वापर सोपा व्हावा म्हणून अमरसिंहाने हा ग्रंथ कवितेच्या स्वरूपात (पद्यात) लिहिला. हा ग्रंथ वाचल्याने आणि पाठ केल्याने शब्दांचे ज्ञान वाढते आणि भाषेवर प्रभुत्व मिळते. या पाठात विद्यार्थी आणि शिक्षिका यांच्यातील संवादातून अमरकोषाचे महत्त्व समजते. ग्रंथालयात विविध कोष (शब्दसंग्रह) पाहून विद्यार्थी त्यांच्याबद्दल प्रश्न विचारतात. शिक्षिका सांगते की, कोष म्हणजे संग्रह – जसे पैशांचा संग्रह वित्तकोषात असतो, तसे शब्दांचा संग्रह भाषाकोषात असतो. हे कोष शास्त्रांचा अभ्यास, बोलणे आणि लिहिणे यासाठी खूप महत्त्वाचे आहेत. ग्रंथालयात संस्कृतिकोष, विश्वकोष, सुभाषितकोष असे अनेक कोष असतात, पण त्यात अमरकोष खास आहे, कारण तो संस्कृत शब्दांचा संग्रह आहे आणि त्यात सुमारे १५०० श्लोक आहेत.
पूर्वी गुरुकुलात विद्यार्थी शिक्षण सुरू करताना अमरकोष पाठ करत असत. हा ग्रंथ कवितेत असल्याने आणि गाण्यासारखा (गेय) असल्याने तो पाठ करणे सोपे आहे. यात एका शब्दाचे अनेक समानार्थी शब्द आणि कधी वेगवेगळे अर्थही दिलेले आहेत. त्यामुळे शब्दसंपत्ती वाढते, स्मरणशक्ती आणि समजूतदारपणा वाढतो आणि उच्चारणही शुद्ध होते. अमरकोषात तीन भाग (कांड) आहेत, म्हणून त्याला “त्रिकांडकोष” असेही म्हणतात. शिवाय, यात शब्दांचे लिंग (मराठीत नर, नारी, नपुंसक) सांगितले आहे, म्हणून त्याला “नामलिंगानुशासन” असे दुसरे नाव आहे. हे लिंग समजल्याने संस्कृत भाषेचा वापर सोपा होतो आणि नाटके व कविता वाचणेही सुलभ होते. शेवटी शिक्षिका विद्यार्थ्यांना सांगते की, अमरकोष वाचल्याने संस्कृत भाषेची ओळख वाढते आणि त्याचा अभ्यास करणे गरजेचे आहे. थोडक्यात, हा ग्रंथ शब्दांचा खजिना आहे, जो संस्कृत शिकणाऱ्यांसाठी खूप उपयुक्त आहे.
Leave a Reply