महायुद्धोत्तर राजकीय घडामोडी
स्वाध्याय
1. दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा:
(१) स्वतंत्र व सार्वभौम देशांची मिळून निर्मिती होणारी व्यवस्था –
उत्तर: (ब) आंतरराष्ट्रीय व्यवस्था
(२) राष्ट्रसंघाची मुख्य जबाबदारी –
उत्तर: (अ) युद्ध टाळणे
(३) शीतयुद्ध ………….. या घटनेमुळे संपले.
उत्तर: (ब) सोव्हिएत रशियाचे विघटन
2. पुढील विधाने चूक की बरोबर ते कारणासहित स्पष्ट करा:
(१) पहिल्या महायुद्धानंतर राष्ट्रसंघाची निर्मिती झाली.
✔ बरोबर – पहिल्या महायुद्धानंतर (1919) राष्ट्रसंघाची स्थापना झाली. त्याचा उद्देश जागतिक शांतता प्रस्थापित करणे हा होता.
(२) शीतयुद्धामुळे जगाचे एकध्रुवीकरण झाले.
❌ चूक – शीतयुद्धामुळे जगाचे द्विध्रुवीकरण झाले. अमेरिका आणि सोव्हिएत रशिया या दोन महासत्तांच्या अधिपत्याखाली वेगवेगळे गट तयार झाले.
(३) मिखाईल गोर्बाचेव्ह यांच्या धोरणांमुळे लोकशाहीकरणाला चालना मिळाली.
✔ बरोबर – मिखाईल गोर्बाचेव्ह यांनी “पेरेस्त्रोईका” (पुनर्रचना) आणि “ग्लासनोस्त” (खुलेपणा) ही धोरणे अमलात आणली, त्यामुळे सोव्हिएत रशियात लोकशाहीकरणाला चालना मिळाली.
3. पुढील संकल्पना स्पष्ट करा:
उत्तर:
(१) शीतयुद्ध –
शीतयुद्ध म्हणजे अमेरिका व सोव्हिएत रशिया यांच्यात थेट युद्ध न होता राजकीय, लष्करी, आर्थिक व तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात झालेली स्पर्धा.
(२) अलिप्ततावाद –
शीतयुद्धाच्या काळात काही देशांनी कोणत्याही महासत्तेच्या गटात न सामील होता स्वतंत्र धोरण अवलंबण्याचा स्वीकार केला, याला अलिप्ततावाद म्हणतात.
(३) परस्परावलंबन –
जगातील सर्व देश काही ना काही प्रमाणात एकमेकांवर अवलंबून असतात. कोणतेही राष्ट्र पूर्णपणे स्वयंपूर्ण नसते. यालाच परस्परावलंबन म्हणतात.
(४) द्विध्रुवीकरण –
शीतयुद्धाच्या काळात जग दोन गटांमध्ये विभागले गेले – अमेरिका आणि तिचे सहकारी राष्ट्रे व सोव्हिएत रशिया आणि त्याचे सहकारी राष्ट्रे. या प्रक्रियेला द्विध्रुवीकरण म्हणतात.
(५) जागतिकीकरण –
१९९१ नंतर व्यापार, तंत्रज्ञान, माहिती आणि अर्थव्यवस्था यांच्या माध्यमातून जग अधिक जवळ आले. या प्रक्रियेला जागतिकीकरण म्हणतात.
4. पुढील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.
(१) पहिले महायुद्ध व दुसरे महायुद्ध यांच्यात पुढील मुद्द्यांच्या आधारे तुलना :
मुद्दे | पहिले महायुद्ध | दुसरे महायुद्ध |
---|---|---|
कालखंड | १९१४ ते १९१८ | १९३९ ते १९४५ |
सहभागी राष्ट्रे | मित्र राष्ट्रे: इंग्लंड, फ्रान्स, रशिया शत्रू राष्ट्रे: जर्मनी, ऑस्ट्रिया-हंगेरी, तुर्कस्तान | मित्र राष्ट्रे: अमेरिका, इंग्लंड, सोव्हिएत रशिया शत्रू राष्ट्रे: जर्मनी, इटली, जपान |
परिणाम (राजकीय व आर्थिक) | राष्ट्रसंघाची स्थापना आर्थिक मंदी | संयुक्त राष्ट्र संघाची स्थापना युरोपचे विभाजन |
युद्धोत्तर स्थापन झालेल्या आंतरराष्ट्रीय संस्था | राष्ट्रसंघ | संयुक्त राष्ट्र संघ |
(२) शीतयुद्धाची अखेर होण्यासाठी कोणत्या गोष्टी कारणीभूत ठरल्या?
उत्तर:
- सोव्हिएत संघाचा पतन.
- बर्लिन भिंतीचा पाडाव (१९८९).
- पूर्व युरोपातील साम्यवादी सरकारांची सत्ता समाप्त.
- अमेरिका आणि सोव्हिएत संघ यांच्यातील शांतता करार.
- ग्लासनोस्त आणि पेरेस्त्रोइका धोरणे (मिखाईल गोर्बाचेव्ह यांच्या नेतृत्वाखाली).
(३) शीतयुद्धाच्या समाप्तीनंतर जागतिक राजकारणात कोणते महत्त्वाचे बदल घडून आले?
उत्तर: शीतयुद्धाच्या समाप्तीनंतर जागतिक राजकारणात महत्त्वाचे बदल :
- अमेरिका जागतिक महासत्ता बनली.
- युरोपियन संघाची स्थापना.
- जागतिकीकरणाला चालना मिळाली.
- संयुक्त राष्ट्रसंघाची भूमिका महत्त्वाची ठरली.
- उदयोन्मुख राष्ट्रांच्या जागतिक राजकारणातील भूमिका वाढली.
Leave a Reply