राज्यशास्त्र Question Answers Class 9 Chapter 1 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

महायुद्धोत्तर राजकीय घडामोडी

स्वाध्याय

1. दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा:
(१) स्वतंत्र व सार्वभौम देशांची मिळून निर्मिती होणारी व्यवस्था –
उत्तर: (ब) आंतरराष्ट्रीय व्यवस्था

(२) राष्ट्रसंघाची मुख्य जबाबदारी –
उत्तर: (अ) युद्ध टाळणे

(३) शीतयुद्ध ………….. या घटनेमुळे संपले.
उत्तर: (ब) सोव्हिएत रशियाचे विघटन

2. पुढील विधाने चूक की बरोबर ते कारणासहित स्पष्ट करा:

(१) पहिल्या महायुद्धानंतर राष्ट्रसंघाची निर्मिती झाली.
✔ बरोबर – पहिल्या महायुद्धानंतर (1919) राष्ट्रसंघाची स्थापना झाली. त्याचा उद्देश जागतिक शांतता प्रस्थापित करणे हा होता.

(२) शीतयुद्धामुळे जगाचे एकध्रुवीकरण झाले.
❌ चूक – शीतयुद्धामुळे जगाचे द्विध्रुवीकरण झाले. अमेरिका आणि सोव्हिएत रशिया या दोन महासत्तांच्या अधिपत्याखाली वेगवेगळे गट तयार झाले.

(३) मिखाईल गोर्बाचेव्ह यांच्या धोरणांमुळे लोकशाहीकरणाला चालना मिळाली.
✔ बरोबर – मिखाईल गोर्बाचेव्ह यांनी “पेरेस्त्रोईका” (पुनर्रचना) आणि “ग्लासनोस्त” (खुलेपणा) ही धोरणे अमलात आणली, त्यामुळे सोव्हिएत रशियात लोकशाहीकरणाला चालना मिळाली.

3. पुढील संकल्पना स्पष्ट करा:
उत्तर:
(१) शीतयुद्ध –
शीतयुद्ध म्हणजे अमेरिका व सोव्हिएत रशिया यांच्यात थेट युद्ध न होता राजकीय, लष्करी, आर्थिक व तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात झालेली स्पर्धा.

(२) अलिप्ततावाद –
शीतयुद्धाच्या काळात काही देशांनी कोणत्याही महासत्तेच्या गटात न सामील होता स्वतंत्र धोरण अवलंबण्याचा स्वीकार केला, याला अलिप्ततावाद म्हणतात.

(३) परस्परावलंबन –
जगातील सर्व देश काही ना काही प्रमाणात एकमेकांवर अवलंबून असतात. कोणतेही राष्ट्र पूर्णपणे स्वयंपूर्ण नसते. यालाच परस्परावलंबन म्हणतात.

(४) द्विध्रुवीकरण –
शीतयुद्धाच्या काळात जग दोन गटांमध्ये विभागले गेले – अमेरिका आणि तिचे सहकारी राष्ट्रे व सोव्हिएत रशिया आणि त्याचे सहकारी राष्ट्रे. या प्रक्रियेला द्विध्रुवीकरण म्हणतात.

(५) जागतिकीकरण –
१९९१ नंतर व्यापार, तंत्रज्ञान, माहिती आणि अर्थव्यवस्था यांच्या माध्यमातून जग अधिक जवळ आले. या प्रक्रियेला जागतिकीकरण म्हणतात.

4. पुढील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.

(१) पहिले महायुद्ध व दुसरे महायुद्ध यांच्यात पुढील मुद्द्यांच्या आधारे तुलना :

(२) शीतयुद्धाची अखेर होण्यासाठी कोणत्या गोष्टी कारणीभूत ठरल्या?

उत्तर:

• सोव्हिएत संघाचा पतन.
• बर्लिन भिंतीचा पाडाव (१९८९).
• पूर्व युरोपातील साम्यवादी सरकारांची सत्ता समाप्त.
• अमेरिका आणि सोव्हिएत संघ यांच्यातील शांतता करार.
• ग्लासनोस्त आणि पेरेस्त्रोइका धोरणे (मिखाईल गोर्बाचेव्ह यांच्या नेतृत्वाखाली).

(३) शीतयुद्धाच्या समाप्तीनंतर जागतिक राजकारणात कोणते महत्त्वाचे बदल घडून आले?
उत्तर: शीतयुद्धाच्या समाप्तीनंतर जागतिक राजकारणात महत्त्वाचे बदल :

• अमेरिका जागतिक महासत्ता बनली.
• युरोपियन संघाची स्थापना.
• जागतिकीकरणाला चालना मिळाली.
• संयुक्त राष्ट्रसंघाची भूमिका महत्त्वाची ठरली.
• उदयोन्मुख राष्ट्रांच्या जागतिक राजकारणातील भूमिका वाढली.