राज्यशास्त्र Notes Class 9 Chapter 1 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

महायुद्धोत्तर राजकीय घडामोडी

1. पहिले व दुसरे महायुद्ध – महत्त्वाचे मुद्दे
पहिले महायुद्ध (1914 – 1918)

• युरोपातील दोन गटांमध्ये युद्ध:
  • मित्र राष्ट्रे – ब्रिटन, फ्रान्स, रशिया, अमेरिका, इटली.
  • मध्यवर्ती राष्ट्रे – जर्मनी, ऑस्ट्रिया-हंगरी, तुर्कस्तान, बल्गेरिया.
• मोठ्या प्रमाणावर जीवितहानी व आर्थिक नुकसान.
• युद्ध टाळण्यासाठी राष्ट्रसंघ (League of Nations) ची स्थापना.
• युरोपातील साम्राज्ये कोसळली, नवीन देश उदयास आले.

दुसरे महायुद्ध (1939 – 1945)

• अधिक विध्वंसक व तंत्रज्ञानयुक्त युद्ध.
• मित्र राष्ट्रे – ब्रिटन, फ्रान्स, अमेरिका, सोव्हिएत रशिया, भारत, चीन.
• अक्ष राष्ट्रे – जर्मनी, इटली, जपान.
• अणुबॉम्ब हल्ले (हिरोशिमा व नागासाकी, १९४५)
• युद्धानंतर संयुक्त राष्ट्रसंघ (United Nations – UN) ची स्थापना

२. शीतयुद्ध (Cold War) (1945 – 1991)

• अमेरिका आणि सोव्हिएत रशियामधील राजकीय आणि लष्करी स्पर्धा.
• उघड युद्ध नाही, पण तणाव आणि स्पर्धा सुरूच.
• मुख्य स्पर्धा: शस्त्रास्त्र निर्मिती, तंत्रज्ञान, अवकाश संशोधन.
• प्रमुख संघटना:
  • नाटो (NATO) – अमेरिका व मित्र देश
  • वॉर्सा करार – सोव्हिएत रशियाच्या नेतृत्वाखालील गट
• १९९१ मध्ये सोव्हिएत रशियाचे विघटन – शीतयुद्ध समाप्त.

३. शीतयुद्धाचे परिणाम

• अमेरिका एकमेव महासत्ता बनली.
• शस्त्रास्त्र स्पर्धा वाढली.
• अनेक छोटे राष्ट्र अमेरिका किंवा रशियाच्या गटात सहभागी झाले.
• शांततेच्या प्रयत्नांसाठी निःशस्त्रीकरण (Disarmament) चळवळ सुरू.

४. अलिप्ततावाद (Non-Aligned Movement – NAM)

• महासत्तांच्या गटांमध्ये सहभागी न होता स्वतंत्र धोरण ठेवणारी चळवळ.
• भारत, युगोस्लाव्हिया, इजिप्त, इंडोनेशिया, घाना यांच्या नेतृत्वाखाली स्थापन (1961).
• मुख्य उद्दीष्टे:
  • शांतता राखणे
  • युद्ध टाळणे
  • आर्थिक विकासाला मदत करणे

५. जागतिकीकरण (Globalization) आणि बदल

• जागतिक स्तरावर व्यापार, तंत्रज्ञान आणि संस्कृतीची देवाणघेवाण वाढली.
• फायदे:
  • आधुनिक तंत्रज्ञान आणि शिक्षण संधी वाढल्या.
  • अनेक देश आर्थिकदृष्ट्या समृद्ध झाले.
• तोटे:
  • गरीब व श्रीमंत देशांतील दरी वाढली.
  • स्थानिक उद्योग आणि संस्कृती धोक्यात आली.

७. युद्ध टाळण्यासाठी काय करता येईल?

• आंतरराष्ट्रीय संघटनांमध्ये अधिक सहकार्य वाढवणे.
• मोठ्या राष्ट्रांनी लहान देशांना मदत करणे.
• पर्यावरण संरक्षणावर भर देणे.
• अण्वस्त्र निर्मितीवर नियंत्रण ठेवणे.
• शांततेसाठी लोकांमध्ये जागरूकता निर्माण करणे.