अनुताई वाघ या थोर शिक्षणतज्ज्ञ आणि समाजसेविका होत्या. त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य आदिवासी मुलांच्या शिक्षणासाठी समर्पित केले. त्यांच्या कार्याचा मुख्य उद्देश ग्रामीण आणि आदिवासी भागात शिक्षणाची गंगा पोहोचवणे हा होता. त्या ताराबाई मोडक यांच्या विचारांनी प्रेरित झाल्या आणि त्यांनी शिक्षणाचा प्रचार आणि प्रसार करण्यासाठी अनेक अडचणींवर मात केली. त्यांनी ग्राम बाल शिक्षण केंद्र ही संस्था स्थापन करून पूर्वप्राथमिक शिक्षणाला महत्त्व दिले आणि मुलांच्या सर्वांगीण विकासासाठी विविध उपक्रम राबवले.
अनुताईंना शिक्षण प्रसार करताना अनेक अडचणींचा सामना करावा लागला. आदिवासी समाज शिक्षण घेण्यास तयार नव्हता, कारण त्यांच्यामध्ये रूढी, परंपरा, अंधश्रद्धा आणि दारिद्र्य मोठ्या प्रमाणात होते. त्यामुळे त्यांना शिक्षणाचा उपयोग समजावून सांगणे कठीण होते. परंतु अनुताईंनी आपली जिद्द, चिकाटी आणि निस्वार्थ सेवा याच्या मदतीने हे अज्ञान दूर करण्याचा प्रयत्न केला. त्या शाळा खोल्यांमध्ये न बसता, झोपडीत, झाडाखाली आणि गोठ्यात शिकवत असत, जेणेकरून शिक्षण सर्वांपर्यंत पोहोचावे.
अनुताईंनी महिला सबलीकरण, आरोग्य, अंधश्रद्धा निर्मूलन, स्वच्छता आणि कुटुंब कल्याण यासाठीही मोठे योगदान दिले. त्या फक्त शिक्षणापुरत्या मर्यादित राहिल्या नाहीत, तर समाजातील महिलांना स्वावलंबी बनवण्यासाठी विशेष प्रयत्न केले. त्यांनी महिलांसाठी व्यावसायिक शिक्षणाचे प्रशिक्षण सुरू केले, जेणेकरून त्या आर्थिकदृष्ट्या सक्षम बनू शकतील.
अनुताई वाघ यांच्या शिक्षण पद्धतीत नवीन प्रयोग होते. त्या नेहमी विद्यार्थ्यांना शिकवताना व्यवहारिक शिक्षणावर भर देत. त्यांचे मत होते की शिक्षण फक्त परीक्षांसाठी नसून, ते जीवनात उपयोगी पडणारे असावे. त्यांना परदेशी शिक्षण प्रणाली लागू करायची नव्हती, तर भारतीय संस्कृतीनुसार शिक्षण विकसित करायचे होते. त्यांच्या कार्याची दखल घेऊन त्यांना ‘पद्मश्री’, ‘आदर्श शिक्षक’, ‘दलित मित्र’ यांसारखे मानसन्मान मिळाले.
अनुताईंनी कधीही प्रसिद्धीचा मोह केला नाही, की कोणत्याही मोठ्या पुरस्काराच्या अपेक्षेने कार्य केले नाही. त्या आपल्या ज्ञानाच्या प्रकाशाने हजारो आदिवासी विद्यार्थ्यांचे जीवन उजळवू पाहत होत्या. त्या शिक्षणाच्या ज्योतीसारख्या प्रकाशमान राहिल्या आणि हजारो विद्यार्थ्यांसाठी प्रेरणादायी ठरल्या.
या धड्यातून आपल्याला शिक्षणाचे महत्त्व आणि त्याचा समाजाच्या विकासात होणारा उपयोग समजतो. तसेच, आपल्याला शिक्षणाचा प्रसार करण्यासाठी सातत्य, जिद्द आणि सेवा भावनेची गरज असते, हे शिकायला मिळते. अनुताई वाघ यांनी एक समईसारखे कार्य केले, जे इतरांना मार्ग दाखवणारे आणि प्रेरणादायी आहे
Leave a Reply