उद्योग व व्यापार
स्वाध्याय
प्रश्न 1: दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.
१. १९४८ मध्ये औद्योगिक प्रकल्पांना दीर्घ मुदतीचे कर्ज उपलब्ध करून देणे या हेतूने भारतीय औद्योगिक वित्त महामंडळाची स्थापना करण्यात आली.
२. भारतातील वाहन उद्योगाला “सनराईज क्षेत्र” म्हटले जाते.
३. वस्त्रोद्योग समितीचे प्रमुख काम वस्त्रांची गुणवत्ता निश्चित करणे हे आहे.
४. सायकल उत्पादनात लुधियाना हे भारतातील प्रमुख शहर आहे.
(ब) पुढीलपैकी चुकीची जोडी ओळखून लिहा.
उत्तर: चुकीची जोडी – वस्त्रोद्योग समिती – विणकरांचे कल्याण करणे.
(योग्य उत्तर: वस्त्रोद्योग समिती – वस्त्रांची गुणवत्ता निश्चित करणे.)
प्रश्न 2 (अ) दिलेल्या सूचनेप्रमाणे कृती पूर्ण करा.
चौकट पूर्ण करा.
उत्तर: भारतात आयात होणाऱ्या वस्तू: यंत्रसामग्री, लोखंड, खनिज तेल, खते, औषधे.
भारतातून निर्यात होणाऱ्या वस्तू: चहा, कॉफी, मसाले, सुती कापड, चामडे, हिरे.
(ब) टीपा लिहा
उत्तर: (१) भारताची आयात-निर्यात
भारत विविध वस्तू आणि सेवांची आयात व निर्यात करतो. निर्यात आणि आयात व्यापार देशाच्या आर्थिक प्रगतीत महत्त्वाची भूमिका बजावतो.
✅ भारताची निर्यात (Export)
भारत मुख्यतः खालील वस्तूंची निर्यात करतो:
- कृषी उत्पादने (चहा, कॉफी, मसाले, तांदूळ)
- वस्त्रोद्योग (कापड, तयार कपडे, चामडे उत्पादने)
- औषधे आणि रसायने
- मोती, हिरे आणि दागदागिने
- लोखंड आणि पोलाद
✅ भारताची आयात (Import)
भारत खालील महत्त्वाच्या वस्तू आयात करतो:
- खनिज तेल आणि इंधन
- यंत्रसामग्री आणि इलेक्ट्रॉनिक वस्तू
- औषधे आणि रसायने
- खते आणि कृषी उत्पादने
- सोने, चांदी आणि मौल्यवान धातू
सरकार निर्यात वाढवण्यासाठी विविध योजना राबवते, तर आयात नियंत्रित करण्यासाठी धोरणात्मक निर्णय घेतले जातात.
उत्तर: (२) भारताचा अंतर्गत व्यापार
भारताचा अंतर्गत व्यापार म्हणजे देशातील राज्यांमध्ये होणारा व्यापार. यात दोन प्रकार समाविष्ट होतात:
✅ (अ) घाऊक व्यापार:
- हा व्यापारी प्रकार मोठ्या प्रमाणावर वस्तूंची खरेदी आणि विक्री करतो.
- मोठ्या प्रमाणावर खरेदी करून किरकोळ विक्रेत्यांना वस्तू पुरविल्या जातात.
✅ (ब) किरकोळ व्यापार:
- किरकोळ विक्रेते थेट ग्राहकांना वस्तू विकतात.
- छोटे दुकानदार, मॉल्स, ऑनलाईन प्लॅटफॉर्म्स अंतर्गत व्यापाराचा भाग आहेत.
✅ भारताच्या अंतर्गत व्यापाराची वैशिष्ट्ये:
- भौगोलिक विविधतेमुळे विविध प्रकारच्या उत्पादनांचा व्यापार होतो.
- राज्यांमध्ये वाहतूक आणि दळणवळण सुविधांमुळे व्यापार सुलभ होतो.
- ई-कॉमर्समुळे ऑनलाइन व्यापार वाढत आहे.
प्रश्न 3: पुढील विधाने स्पष्टीकरणासह द्या.
१. भारतात पर्यटन उद्योग वाढीला लागला आहे.
उत्तर: भारताला समृद्ध सांस्कृतिक वारसा लाभला आहे. विविध धर्मीय तीर्थक्षेत्रे, ऐतिहासिक किल्ले, समुद्रकिनारे, निसर्गरम्य स्थळे यामुळे देश-विदेशातील पर्यटक येथे येतात.
पर्यटन क्षेत्रातून हॉटेल, मार्गदर्शक, वाहतूक, विक्री व्यवसाय आदींमुळे रोजगार संधी निर्माण होतात.
२. भारतीय जनतेचा जीवनमान व राहणीमान दर्जा सुधारतो आहे.
उत्तर: औद्योगिक विकासामुळे लोकांना अधिक उत्पन्न मिळते, त्यामुळे राहणीमान सुधारते.
तंत्रज्ञानाचा विकास, वाहतूक व्यवस्था सुधारणा, शिक्षण क्षेत्रातील प्रगती यामुळे जीवनाचा दर्जा उंचावत आहे.
प्रश्न 4: पुढील प्रश्‍नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.
१. शेती व्यवसायाला प्रोत्साहन मिळावे म्हणून शासन कोणते प्रयत्न करते?
उत्तर: ग्रामीण भागात सहकारी संस्था व बँकांमार्फत शेतकऱ्यांना कर्ज उपलब्ध करून दिले जाते.
शेती सुधारण्यासाठी नवनवीन तंत्रज्ञान, ठिबकसिंचन, सेंद्रिय शेती आदी प्रोत्साहन दिले जाते.
कृषी विद्यापीठे व विस्तार सेवा विभागाद्वारे प्रशिक्षण दिले जाते.
२. पर्यटन क्षेत्रातून लोकांना रोजगार कसा निर्माण होतो?
उत्तर: हॉटेल, रेस्टॉरंट्स, प्रवासी वाहतूक, मार्गदर्शक, हस्तकला विक्री यासारख्या व्यवसायांत रोजगार संधी निर्माण होतात.
पर्यटकांसाठी मनोरंजन केंद्रे, प्रवास सेवा, स्थानिक हँडीक्राफ्ट विक्री यामुळे मोठ्या प्रमाणावर रोजगार मिळतो.
३. भारतात वनसंपत्तीवर आधारित कोणते व्यवसाय चालतात?
उत्तर: कागद उद्योग, औषधी वनस्पती प्रक्रिया उद्योग, फर्निचर उद्योग, रेशीम उद्योग.
बांबू व लाकडावर आधारित वस्तू उत्पादन उद्योग, लाख व मध उत्पादन.
Leave a Reply