उद्योग व व्यापार
१. उद्योग व व्यापाराची ओळख
- भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर औद्योगिक विकासाला गती देण्यासाठी अनेक उपक्रम हाती घेण्यात आले.
- १९४८ – भारतीय औद्योगिक वित्त महामंडळाची स्थापना (उद्योगांना दीर्घ मुदतीचे कर्ज देण्यासाठी).
- १९५४ – औद्योगिक विकास महामंडळाची स्थापना (औद्योगिक क्षेत्राचा विकास करण्यासाठी).
२. भारतातील प्रमुख उद्योग
वस्त्रोद्योग (Textile Industry)
- भारतातील वस्त्रोद्योगाचा औद्योगिक उत्पादनात १४% वाटा.
- यामध्ये यंत्रमाग व हातमाग उद्योग समाविष्ट.
- १९६३ मध्ये वस्त्रोद्योग समिती स्थापन केली.
रेशीम उद्योग (Silk Industry)
- वस्त्रोद्योग मंत्रालयाच्या अंतर्गत कार्यरत.
- कर्नाटक, आंध्र प्रदेश, पश्चिम बंगाल, जम्मू-काश्मीर येथे हा उद्योग मोठ्या प्रमाणात चालतो.
ताग उद्योग (Jute Industry)
- भारत ताग उत्पादनात आघाडीवर आहे.
- तागापासून कापड, दोरखंड, गोणपाट तयार होतात.
हस्तशिल्प उद्योग (Handicraft Industry)
- ग्रामीण भागातील कारागिरांसाठी मोठ्या रोजगाराच्या संधी.
- “दिल्ली हाट” सारख्या बाजारपेठा शिल्पकारांसाठी सुरू.
वाहन उद्योग (Automobile Industry)
- भारतातून ४० देशांना वाहने निर्यात केली जातात.
- भारत हा ट्रॅक्टर उत्पादनात जगात आघाडीवर आहे.
सिमेंट उद्योग (Cement Industry)
- गृहनिर्माण आणि पायाभूत सुविधा यासाठी महत्त्वाचा.
- भारत हा जगातील एक प्रमुख सिमेंट उत्पादक देश आहे.
मीठ उद्योग (Salt Industry)
- भारतात वार्षिक २०० लाख टन मीठ उत्पादन होते.
- ६० लाख टन आयोडिनयुक्त मीठ तयार होते.
सायकल उद्योग (Bicycle Industry)
- लुधियाना (पंजाब) हे भारतातील प्रमुख सायकल उत्पादन केंद्र.
- भारतातून नायजेरिया, मेक्सिको, केनिया, ब्राझील येथे सायकली निर्यात केल्या जातात.
खादी व ग्रामोद्योग (Khadi & Village Industries)
- ग्रामीण भागातील लघुउद्योगांना चालना देण्यासाठी स्थापना.
- कुटीरोद्योग आणि पारंपरिक उद्योगांना मदत.
शेती उद्योग (Agriculture Industry)
- भारतातील ७०% जनता शेतीवर अवलंबून.
- पारंपरिक आणि आधुनिक शेतीत यंत्रांचा वापर.
- ऊस, कापूस, तांदूळ, गहू, डाळी, तेलबिया यांचे उत्पादन.
- कृषी विद्यापीठांमार्फत आधुनिक शेती प्रशिक्षण दिले जाते.
३. भारताचा व्यापार (Trade in India)
आयात (Imports)
- भारतात मोठ्या प्रमाणात यंत्रसामग्री, लोखंड, खनिज तेल, खते, औषधे इत्यादी वस्तू आयात होतात.
निर्यात (Exports)
- चहा, कॉफी, मसाले, सुती कापड, चामडे, हिरे यांसारख्या वस्तूंची मोठ्या प्रमाणावर निर्यात.
अंतर्गत व्यापार (Domestic Trade)
- भारतातील व्यापार लोहमार्ग, जलमार्ग, रस्ते आणि हवाई वाहतुकीने चालतो.
- महत्त्वाची बंदरे – मुंबई, कोलकाता, चेन्नई, कोची.
४. भारतातील अन्य उद्योग
खनिज संपत्ती (Mineral Resources)
- लोह, मँगनीज, कोळसा, खनिज तेल यांचे मोठे साठे उपलब्ध.
वनसंपत्ती (Forest Resources)
- औषधी वनस्पती, बांधकामासाठी लाकूड, रेशीम, काडेपेटी, कागद उद्योगांसाठी उपयोग.
मत्स्योद्योग (Fisheries Industry)
- गोड्या व खाऱ्या पाण्यातील मासेमारीद्वारे रोजगारनिर्मिती.
- मत्स्यबीज उबवणी केंद्रे आणि प्रशिक्षण केंद्रे उभारली आहेत.
पर्यटन उद्योग (Tourism Industry)
- भारतातील ऐतिहासिक स्थळे, धार्मिक स्थळे, निसर्गरम्य ठिकाणांमुळे पर्यटन वाढते.
- पर्यटन व्यवसायामुळे रोजगारनिर्मिती होते.
५. सरकारच्या योजना व धोरणे
- चौथ्या पंचवार्षिक योजनेत औषध उद्योग, मोटार ट्रॅक्टर, वस्त्रोद्योग, खाद्यप्रक्रिया उद्योग इत्यादींना महत्त्व.
- लघुउद्योगांना मदत करण्यासाठी ३ लाख १८ हजार उद्योग नोंदवले गेले (१९७२ अखेर).
- औद्योगिक क्षेत्राचा विकास होण्यासाठी मोठ्या कंपन्यांना गुंतवणुकीची मोकळीक.
Leave a Reply