आर्थिक विकास
१. मिश्र अर्थव्यवस्था
- भारताने स्वतंत्र झाल्यानंतर मिश्र अर्थव्यवस्था स्वीकारली.
- मिश्र अर्थव्यवस्था म्हणजे खासगी आणि सरकारी दोन्ही क्षेत्रांचा समावेश असलेली अर्थव्यवस्था.
- तीन प्रमुख भाग
- सार्वजनिक क्षेत्र – सरकारच्या नियंत्रणाखालील उद्योग. उदा. रेल्वे, बँका.
- खासगी क्षेत्र – व्यक्ती किंवा कंपन्यांच्या मालकीचे उद्योग. उदा. दुकाने, कंपन्या.
- संयुक्त क्षेत्र – काही उद्योग खासगी, काही सरकारी मालकीचे.
२. पंचवार्षिक योजना
- १९५० मध्ये पं. नेहरूंनी पंचवार्षिक योजना सुरू केली.
- महत्त्वाची उद्दिष्टे
- राष्ट्रीय उत्पन्न वाढवणे
- उद्योग व शेतीचा विकास
- रोजगार संधी वाढवणे
- गरिबी हटवणे
- शिक्षण व आरोग्य सेवा सुधारणे
✅ महत्त्वाच्या पंचवार्षिक योजना आणि त्यांचे उद्दिष्टे
योजना | कालावधी | उद्दिष्टे |
---|---|---|
१ली | 1951-1956 | शेती, सिंचन, लघुउद्योग |
२री | 1956-1961 | अवजड उद्योग, पोलाद कारखाने |
३री | 1961-1966 | शेती व उद्योग यांच्यात संतुलन |
४थी | 1969-1974 | स्वावलंबन, 14 बँकांचे राष्ट्रीयीकरण |
५वी | 1974-1979 | गरिबी हटाव, शिक्षण व आरोग्य सुधारणा |
८वी | 1992-1997 | खासगी उद्योगांना संधी, जागतिकीकरण |
३. बँकांचे राष्ट्रीयीकरण (1969)
- पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी १९ जुलै १९६९ रोजी १४ मोठ्या बँका राष्ट्रीयीकृत केल्या.
- कारण: बँका गरीब व मध्यमवर्गीय लोकांसाठी उपलब्ध करणे.
- १९८० मध्ये आणखी ६ बँकांचे राष्ट्रीयीकरण झाले.
४. गिरणी कामगार संप (1982)
- मुंबईतील कापड गिरण्यांचे कामगार वेतन वाढीच्या मागणीसाठी १८ जानेवारी १९८२ रोजी संपावर गेले.
- डॉ. दत्ता सामंत यांनी नेतृत्व केले.
- परिणाम: अनेक गिरण्या बंद झाल्या, काही गुजरात व सुरतला गेल्या.
५. १९९१ चे नवे आर्थिक धोरण
- पंतप्रधान पी.व्ही. नरसिंहराव आणि अर्थमंत्री डॉ. मनमोहन सिंग यांनी लागू केले.
- मुख्य बदल:
- खासगी उद्योगांना प्रोत्साहन
- परदेशी गुंतवणुकीस संधी
- सरकारी क्षेत्र मर्यादित करणे
- WTO मध्ये भारताचा सहभाग
Leave a Reply