इतिहास Notes Class 9 Chapter 4 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

आर्थिक विकास

१. मिश्र अर्थव्यवस्था

• भारताने स्वतंत्र झाल्यानंतर मिश्र अर्थव्यवस्था स्वीकारली.
• मिश्र अर्थव्यवस्था म्हणजे खासगी आणि सरकारी दोन्ही क्षेत्रांचा समावेश असलेली अर्थव्यवस्था.
• तीन प्रमुख भाग
  1. सार्वजनिक क्षेत्र – सरकारच्या नियंत्रणाखालील उद्योग. उदा. रेल्वे, बँका.
  2. खासगी क्षेत्र – व्यक्ती किंवा कंपन्यांच्या मालकीचे उद्योग. उदा. दुकाने, कंपन्या.
  3. संयुक्त क्षेत्र – काही उद्योग खासगी, काही सरकारी मालकीचे.

२. पंचवार्षिक योजना

• १९५० मध्ये पं. नेहरूंनी पंचवार्षिक योजना सुरू केली.
• महत्त्वाची उद्दिष्टे
  • राष्ट्रीय उत्पन्न वाढवणे
  • उद्योग व शेतीचा विकास
  • रोजगार संधी वाढवणे
  • गरिबी हटवणे
  • शिक्षण व आरोग्य सेवा सुधारणे

✅ महत्त्वाच्या पंचवार्षिक योजना आणि त्यांचे उद्दिष्टे

३. बँकांचे राष्ट्रीयीकरण (1969)

• पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी १९ जुलै १९६९ रोजी १४ मोठ्या बँका राष्ट्रीयीकृत केल्या.
• कारण: बँका गरीब व मध्यमवर्गीय लोकांसाठी उपलब्ध करणे.
• १९८० मध्ये आणखी ६ बँकांचे राष्ट्रीयीकरण झाले.

४. गिरणी कामगार संप (1982)

• मुंबईतील कापड गिरण्यांचे कामगार वेतन वाढीच्या मागणीसाठी १८ जानेवारी १९८२ रोजी संपावर गेले.
• डॉ. दत्ता सामंत यांनी नेतृत्व केले.
• परिणाम: अनेक गिरण्या बंद झाल्या, काही गुजरात व सुरतला गेल्या.

५. १९९१ चे नवे आर्थिक धोरण

• पंतप्रधान पी.व्ही. नरसिंहराव आणि अर्थमंत्री डॉ. मनमोहन सिंग यांनी लागू केले.
• मुख्य बदल:
  • खासगी उद्योगांना प्रोत्साहन
  • परदेशी गुंतवणुकीस संधी
  • सरकारी क्षेत्र मर्यादित करणे
  • WTO मध्ये भारताचा सहभाग