इतिहास Notes Class 9 Chapter 1 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

इतिहासाची साधने

1. आधुनिक इतिहास म्हणजे काय?

• आधुनिक इतिहास म्हणजे स्वातंत्र्यानंतरचा भारताचा इतिहास.
• प्राचीन आणि मध्ययुगीन इतिहासाच्या तुलनेत आधुनिक इतिहासाची साधने वेगळी असतात.

2. इतिहास समजण्यासाठी उपयोगी साधने

(अ) लिखित साधने:

यामध्ये लेखी स्वरूपात असलेली माहिती असते.

उदाहरणे:

• वृत्तपत्रे (नवीन घडामोडी समजतात)
• नियतकालिके (मासिके, साप्ताहिके)
• रोजनिशी (वैयक्तिक अनुभव)
• ग्रंथ (इतिहास विषयक पुस्तके)
• पत्रव्यवहार (नेत्यांचे जुने पत्रव्यवहार)
• सरकारी गॅझेट (सरकारी घोषणा आणि नवे कायदे)
• अभिलेखागारातील कागदपत्रे (पुरातन सरकारी कागदपत्रे)
• टपाल तिकिटे (इतिहास सांगणारी तिकिटे)

(ब) भौतिक साधने (Physical Sources):

यामध्ये ऐतिहासिक काळातील वस्तू आणि वास्तू समाविष्ट असतात.

उदाहरणे:

• नाणी (जुनी नाणी आणि त्यावरील माहिती)
• अलंकार (प्राचीन दागिने)
• प्रार्थना स्थळे (मंदिरे, मशिदी, चर्च)
• वस्तुसंग्रहालये (इतिहास सांगणाऱ्या वस्तूंचे संग्रह)
• राजमुद्रा (राजे वापरत असलेली शिक्के आणि मुद्रा)
• आधुनिक स्थापत्य (ब्रिटिशकालीन आणि स्वातंत्र्योत्तर वास्तू)

(क) मौखिक साधने (Oral Sources):

• लोककथा (प्राचीन आणि ऐतिहासिक गोष्टी)
• लोकगीते (संस्कृती आणि संघर्ष दर्शवणारी गीते)
• म्हणी आणि ओव्या (समाजाची स्थिती दर्शवणाऱ्या म्हणी)

(ड) दृक-श्राव्य साधने (Audio-Visual Sources):

ही साधने आपल्याला इतिहास पाहण्यास आणि ऐकण्यास मदत करतात.

उदाहरणे:

• दूरदर्शन (इतिहासाशी संबंधित माहितीपट)
• चित्रपट (स्वातंत्र्यलढ्यावर आधारित चित्रपट)
• आंतरजाल (इंटरनेटवरील माहिती)

3. इतिहास संशोधनात महत्त्वाच्या संस्था:

(अ) प्रेस ट्रस्ट ऑफ इंडिया (PTI):

१९५३ साली स्थापन झाली.
भारतातील वृत्तपत्रांसाठी महत्त्वाच्या घटना, छायाचित्रे आणि लेख पुरवते.
१९९० पासून उपग्रह तंत्रज्ञान वापरून माहिती प्रसारित करणे सुरू केले.

(ब) फिल्म अँड टेलिव्हिजन इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडिया (FTII):

पुण्यात १९६० मध्ये स्थापन झाली.
वृत्तपट (Documentaries) आणि चित्रपटांच्या माध्यमातून इतिहास मांडते.
इंडियन न्यूज रिव्ह्यू संस्थेद्वारे महत्त्वाच्या घटनांवर आधारित माहितीपट तयार केले जातात.

4. टपाल तिकिटांचे महत्त्व:

टपाल तिकिटांवर ऐतिहासिक घटना, महापुरुष, संस्कृती, शास्त्रज्ञ, स्वातंत्र्यलढा यांचे दर्शन घडते.
उदाहरण: १९७७ मध्ये भारत सरकारने जाल कूपर यांच्या कार्याचा सन्मान म्हणून टपाल तिकिट काढले.

5. आधुनिक इतिहासासाठी नव्या साधनांची गरज:

इंटरनेटवर प्रचंड माहिती उपलब्ध आहे, पण ती खात्रीशीर आहे का हे तपासणे गरजेचे आहे.
मोबाईल, डिजिटल साधने आणि इतर नव्या तंत्रज्ञानाच्या मदतीने इतिहास अधिक सखोल अभ्यासता येतो.

महत्वाचे मुद्दे:

✅ इतिहास अभ्यासण्यासाठी चार प्रमुख साधने – लिखित, भौतिक, मौखिक आणि दृक-श्राव्य.
✅ आधुनिक काळातील महत्त्वाच्या संस्था – PTI आणि FTII.
✅ टपाल तिकिटे ऐतिहासिक वारसा सांगतात.
✅ इंटरनेट आणि डिजिटल साधने आधुनिक इतिहास अभ्यासासाठी महत्त्वाची आहेत.