सागरजलाचे गुणधर्म
स्वाध्याय
प्रश्न १. खालील बैशिष्ट्यांवरून त्या त्या प्रदेशातील सागरजलक्षारता ओळखा व योग्य त्या चौकटीत ✓ खूण करा.
| वैशिष्ट्ये | सागरजल क्षारता |
|---|---|
| तिरपी सूर्यकिरणे, वितळणारे बर्फ | कमी क्षारता (✓) – ध्रुवीय प्रदेश (Polar Regions) |
| अधिक काळ ढगाळलेले आकाश, वर्षभर पर्जन्य | कमी क्षारता (✓) – विषुववृत्तीय प्रदेश (Equatorial Region) |
| बहुतेक दिवस निरभ्र आकाश, लंबरूप सूर्यकिरणे | जास्त क्षारता (✓) – उष्णकटिबंधीय महासागर (Tropical Ocean) |
| गोड्या पाण्याचा पुरवठा कमी, सभोवती वाळवंटी प्रदेश | जास्त क्षारता (✓) – अरबी समुद्र, रेड सी (Red Sea), पर्शियन गल्फ |
| तापमान कमी, नदीजलाचा मुबलक पुरवठा | कमी क्षारता (✓) |
प्रश्न २. कारणे लिहा.
उत्तर :
(अ) बाल्टिक समुद्राची क्षारता कमी आढळते कारण:
बाल्टिक समुद्र हा भूवेष्टित आहे आणि त्यात अनेक नद्या गोडे पाणी आणतात, त्यामुळे क्षारतेचे प्रमाण कमी असते.
थंड हवामान आणि कमी बाष्पीभवनामुळे सागरजलात क्षार एकत्र होत नाहीत.
(आ) तांबड्या समुद्राच्या दक्षिणेस कमी, तर उत्तरेस जास्त क्षारता आढळते कारण:
दक्षिण भागात समुद्रात मोठ्या प्रमाणात गोड्या पाण्याचा पुरवठा होतो, त्यामुळे क्षारता कमी असते.
उत्तरेकडे उष्ण हवामानामुळे अधिक बाष्पीभवन होते आणि गोड्या पाण्याचा पुरवठा कमी असल्याने क्षारता जास्त राहते.
(इ) समान अक्षवृत्तावरील महासागरात क्षारता सारखीच आढळत नाही कारण:
गोड्या पाण्याचा पुरवठा, बाष्पीभवनाचा वेग आणि स्थानिक भौगोलिक परिस्थिती यावर क्षारता अवलंबून असते.
काही भागात मोठ्या नद्या सागरात मिसळतात, त्यामुळे क्षारता कमी होते.
(ई) वाढत्या खोलीनुसार सागरजलाचे तापमान विशिष्ट खोलीपर्यंत कमी होत जाते कारण:
सूर्यप्रकाश फक्त २००० मीटरपर्यंतच पोहोचतो, त्यामुळे त्यानंतर तापमान स्थिर राहते.
खोल समुद्रात सूर्यप्रकाशाचा अभाव असल्याने तापमान अत्यंत कमी असते, पण ते गोठण्याच्या बिंदूच्या थोडे वर राहते.
(उ) भारताच्या पूर्व किनाऱ्यापेक्षा पश्चिम किनाऱ्यावर जास्त मिठागरे आढळतात कारण:
पश्चिम किनाऱ्यावर अधिक बाष्पीभवन आणि कमी गोड्या पाण्याचा पुरवठा होतो, त्यामुळे क्षारता जास्त असते.
त्यामुळे मिठागरांच्या निर्मितीसाठी योग्य परिस्थिती उपलब्ध होते.
(ऊ) मध्य अक्षवृत्तीय पट्ट्यांमध्ये सागरजलाच्या क्षारतेत वाढ झालेली दिसते कारण:
या पट्ट्यात उष्ण हवामानामुळे बाष्पीभवन वेगाने होते.
गोड्या पाण्याचा पुरवठा तुलनेने कमी असल्याने क्षारता वाढते.
प्रश्न ३. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
उत्तर :
(अ) सागरजलतक्षारतेच्या भिन्नतेवर परिणाम करणारे घटक:
बाष्पीभवनाचा वेग
गोड्या पाण्याचा पुरवठा
पर्जन्यमान
नद्यांचा समुद्रात मिळणारा प्रवाह
समुद्राचा प्रकार (खुला समुद्र किंवा भूवेष्टित समुद्र)
तापमान आणि वाऱ्यांची गती
(आ) कर्कवृत्त व मकरवृत्तावरील क्षारता वितरण:
कर्कवृत्त आणि मकरवृत्ताजवळील प्रदेशांत उष्ण हवामान असते.
येथे बाष्पीभवन अधिक होत असल्याने क्षारता जास्त आढळते.
मात्र, नद्यांचा पुरवठा जिथे जास्त आहे, तिथे क्षारता तुलनेने कमी असते.
(इ) सागरजलाच्या तापमानभिन्नतेवर परिणाम करणारे घटक:
अक्षवृत्तानुसार सूर्यप्रकाशाचा कोन
समुद्राच्या प्रवाहांचे प्रकार (उष्ण किंवा थंड प्रवाह)
भूवेष्टित समुद्राचा प्रभाव
वातावरणातील तापमान
(ई) खोलीनुसार सागरजलाच्या तापमानात होणारा बदल:
समुद्राच्या पृष्ठभागावर तापमान सर्वाधिक असते.
५०० मीटर खोलीपर्यंत तापमान वेगाने कमी होते.
२००० मीटर नंतर तापमान स्थिर राहते आणि सुमारे ४°C असते.
(उ) क्षारतेवर परिणाम करणारे घटक:
बाष्पीभवनाचा वेग
गोड्या पाण्याचा पुरवठा (नदी, हिमनदी, पाऊस)
समुद्राच्या प्रवाहांचे स्वरूप
स्थानिक हवामान आणि पर्जन्यमान
प्रश्न ४. पुढील गोष्टींवर तापमानाचा काय परिणाम होतो, ते स्पष्ट करा.
(अ) सागरी जलाची घनता
(आ) सागरी जलाची क्षारता.
उत्तर :
(अ) सागरी जलाची घनता:
तापमान वाढले की घनता कमी होते.
थंड पाण्याची घनता जास्त असते, त्यामुळे ते खोल भागात जातो.
क्षारता वाढली की पाण्याची घनता वाढते.
(आ) सागरी जलाची क्षारता:
तापमान जास्त असल्यास बाष्पीभवन वाढते आणि क्षारता वाढते.
तापमान कमी असल्यास हिमनद्या वितळून गोड्या पाण्याचा पुरवठा वाढतो, त्यामुळे क्षारता कमी होते.
Leave a Reply