वृष्टी
स्वाध्याय
प्रश्न १: पुढील वर्णनावरून वृष्टीची रूपे ओळखा.
उत्तर: (अ) पाऊस
(आ) धुके
(इ) गारपीट
(ई) हिमवर्षाव
प्रश्न २: पुढील आकृती पहा व पावसाचा प्रकार अचूक ओळखा. असा पाऊस कोणत्या प्रदेशात पडतो ते लिहा.
उत्तर: 1. आकृती (अ) – मुसळधार पाऊस
ढगातून सरळ रेषेत मोठ्या प्रमाणात पाऊस पडताना दिसतो.
हा धुवांधार (मुसळधार) पाऊस आहे.
कोणत्या प्रदेशात पडतो?
कोकण किनारपट्टी (महाराष्ट्र, गोवा)
केरळ, कर्नाटकमधील किनारी भाग
मेघालयातील चेरापुंजी आणि मासिनराम
पश्चिम घाटाच्या सह्याद्री पर्वतरांगा
2. आकृती (ब) – ओरोग्राफिक (पर्वतीय) पाऊस
डोंगराच्या एका बाजूला ढग अडवले गेले असून तिथे पाऊस पडतो, तर दुसऱ्या बाजूला कमी पाऊस आहे.
याला ओरोग्राफिक पाऊस म्हणतात.
कोणत्या प्रदेशात पडतो?
पश्चिम घाटातील सह्याद्री पर्वत (उदा. महाबळेश्वर, लोणावळा)
हिमालयातील काही भाग
अरवली पर्वताजवळील काही प्रदेश
3. आकृती (क) – चक्रीवादळामुळे होणारा पाऊस
यामध्ये समुद्रावर निर्माण झालेल्या चक्रीवादळामुळे मोठ्या प्रमाणात पाऊस आणि वाऱ्याचा प्रभाव दिसतो.
हा चक्रीवादळामुळे होणारा पाऊस आहे.
कोणत्या प्रदेशात पडतो?
बंगालचा उपसागर आणि अरबी समुद्र किनारी भाग (उदा. ओडिशा, पश्चिम बंगाल, तामिळनाडू)
आंध्र प्रदेश आणि गुजरातच्या किनारी भागांमध्ये
प्रश्न ३. वरील आकृतींचे निरीक्षण करून पुढील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
उत्तर:
(अ) आकृती (ब) मध्ये डोंगराच्या कोणत्या बाजूस जास्त पाऊस पडत आहे?
आकृती (ब) मध्ये डोंगराच्या वाऱ्याच्या अनुकूल बाजूस (पवनवाहिनी बाजू) अधिक पाऊस पडत आहे. हा ओरोग्राफिक पाऊस आहे, जो वाऱ्याने ढकललेले ढग पर्वतांवर आदळल्याने होतो.
(आ) आकृती (ब) मधील पर्जन्यछायेचा प्रदेश छायांकित करून त्यास नाव ट्या.
पर्जन्यछायेचा प्रदेश म्हणजे डोंगराच्या दुसऱ्या बाजूस असलेला कोरडा भाग, जिथे पाऊस कमी किंवा अजिबात पडत नाही. याला वाऱ्याच्या प्रतिकूल बाजूला (leeward side) पर्जन्यछायेचा प्रदेश म्हणतात. हा भाग मराठवाडा, विदर्भ, राजस्थानमधील काही भाग आणि डेहराडूनच्या आसपासच्या काही भागांमध्ये आढळतो.
(इ) आकृती (अ) व (क) यामधील फरक कोणता?
| आकृती | आकृती (अ) (मुसळधार पाऊस) | आकृती (क) (चक्रीवादळ पाऊस) |
|---|---|---|
| उगमस्थानी प्रक्रिया | ढगांची घनता वाढून सरळ रेषेत पाऊस पडतो. | समुद्रावर चक्रीवादळ तयार होऊन वाऱ्यासह पाऊस पडतो. |
| प्रभावित प्रदेश | कोकण, केरळ, मेघालय, पश्चिम घाट | ओडिशा, पश्चिम बंगाल, तामिळनाडू, आंध्र प्रदेश, गुजरात |
| कालावधी | काही तासांपासून काही दिवस | अनेक दिवस टिकणारा आणि विध्वंसक |
| परिणाम | पूर आणि भूस्खलन | वादळ, समुद्राची उंच लाटा, मोठ्या प्रमाणात नुकसान |
(ई) वादळी वारे व पूर ही परिस्थिती कोणकोणत्या पावसाशी संबंधित आहे?
वादळी वारे:
हे चक्रीवादळ (आकृती क) आणि धुवांधार पाऊस (आकृती अ) यांच्याशी संबंधित असतात.
जोरदार वारे आणि गडगडाटी ढगांमुळे वादळे निर्माण होतात.
पूर:
मुख्यतः मुसळधार पाऊस (आकृती अ) आणि चक्रीवादळामुळे होणारा पाऊस (आकृती क) यामुळे पूरस्थिती निर्माण होते.
विशेषतः चेरापुंजी, कोकण किनारपट्टी, ब्रह्मपुत्रा खोरे, आणि गंगा डेल्टा भागात वारंवार पूर येतो.
(उ) सिंगापूरला यांपैकी कोणत्या प्रकारचा पाऊस पडत असावा?
सिंगापूरमध्ये प्रमुखतः संवहनी पाऊस (Convectional Rainfall) पडतो.
- सिंगापूर विषुववृत्तीय प्रदेशात (Equatorial Region) असल्याने दिवसभर सूर्यप्रकाशाने तापलेली हवा वर जाते आणि संध्याकाळी पाऊस पडतो.
- हा पाऊस रोज किंवा अनेकदा कमी कालावधीसाठी होतो, पण खूप वेगाने पडतो.
- त्यामुळे, सिंगापूरमध्ये संवहनी पाऊस अधिक प्रमाणात पडतो.
प्रश्न ४: वेगळा घटक ओळखा.
उत्तर: (अ) आम्ल पाऊस (कारण तो नैसर्गिक नसून मानवी कृतींमुळे होतो.)
(आ) दवबिंदू (कारण इतर सर्व वृष्टीच्या प्रकारात पाणी खाली पडते, तर दव स्थिर असते.)
(इ) वातदिशादर्शक (कारण इतर सर्व पर्जन्यमापनासाठी वापरले जातात.)
प्रश्न ५: थोडक्यात उत्तरे लिहा.
उत्तर: (अ) पृथ्वीवर पाऊस, हिमवर्षाव आणि गारपीट या स्वरूपात वृष्टी होते.
(आ) पर्जन्यछायेच्या प्रदेशात पावसाचे प्रमाण अत्यल्प असते.
(इ) प्रतिरोध पाऊस हा सर्वाधिक भागात पडतो, कारण पर्वतांमुळे हवेतील बाष्पाचे सांद्रीभवन सहज होते.
(ई) भूपृष्ठालगतच्या वातावरणात सांद्रीभवन झाल्यास धुके, दव आणि दहिवर दिसतात.
(उ) पर्जन्यमापन करताना उपकरण उंच ठिकाणी ठेवावे आणि पाणी नीट मोजावे.
प्रश्न ६: फरक स्पष्ट करा.
उत्तर: घटक फरक
| घटक | फरक |
|---|---|
| दव आणि दहिवर | दव हे ०°C पेक्षा जास्त तापमानाला तयार होते, तर दहिवर ०°C पेक्षा कमी तापमानाला तयार होतो. |
| हिम आणि गारा | हिम थेट बाष्पीभवनामुळे तयार होते व हलके असते, तर गारा जलकणांच्या घनीभवनामुळे तयार होतात व जड असतात. |
Leave a Reply