अंतर्गत हालचाली
स्वाध्याय
प्रश्न १: अचूक पर्यायासमोरील चौकटीत ✔ अशी खूण करा.
(अ) अंतरंगातील मंद भू-हालचाली कोणत्या घटकावर आधारित आहेत?
उत्तर: गतीवर
(आ) मंद हालचाली एकमेकींच्या विरुद्ध दिशेने कार्य करतात, तेव्हा काय निर्माण होतो?
उत्तर: ताण
(इ) खचदरी निर्माण होण्यासाठी भूकवचावर हालचालींची कोणती क्रिया घडावी लागते?
उत्तर: ताण
(ई) खालीलपैकी “वली पर्वत” कोणता?
उत्तर: हिमालय
(उ) विस्तीर्ण पठाराची निर्मिती कोणत्या प्रकारच्या भू-हालचालींचा परिणाम आहे?
उत्तर: खंडनिर्माणकारी
प्रश्न २: भौगोलिक कारणे लिहा.
(अ) हिमालयाच्या पायथ्याशी इमारती कोसळण्याचे कारण
उत्तर: हिमालय हे भूगर्भीय हालचालीमुळे निर्माण झालेले वली पर्वत आहेत.
या भागात भूगर्भीय हालचाली सतत सुरू असतात.
जमिनीच्या हालचालीमुळे इमारती कंपनानं हलतात आणि पडतात.
(आ) मेघालय पठार व दख्खन पठार यांच्या निर्मितीतील फरक
उत्तर: मेघालय पठार गट पर्वत निर्मितीमुळे तयार झाले आहे.
दख्खन पठार ज्वालामुखीमुळे तयार झाले आहे.
(इ) बहुतांश जागृत ज्वालामुखी भूपट्ट सीमांवर का आढळतात?
उत्तर: भूपट्ट एकमेकांच्या विरुद्ध किंवा एकमेकांवर आदळत असल्याने तिथे ताण व दाब निर्माण होतो.
त्यामुळे पृथ्वीच्या अंतरंगातील द्रव शिलारस बाहेर पडतो व ज्वालामुखी निर्माण होतो.
(ई) बॅरन बेटाचा आकार शंकूसारखा का होत आहे?
उत्तर: बॅरन बेटावर ज्वालामुखीचा वारंवार उद्रेक होत असतो.
लाव्हारस थंड होत शंकूच्या आकारात साचतो.
(उ) ज्वालामुखीच्या उद्रेकामुळे भूकंप का होतो?
उत्तर: ज्वालामुखी उद्रेकाच्या वेळी मोठ्या प्रमाणात उष्णता व वायू बाहेर टाकला जातो.
त्यामुळे पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर तीव्र कंपन होतात आणि भूकंप निर्माण होतो.
प्रश्न ३: अंतर्गत हालचाली ओळखा व नावे सांगा.
(अ) किनारी भागात त्सुनामी लाटा निर्माण होतात. → भूकंप
(आ) हिमालय हा वली पर्वताचे उदाहरण आहे. → पर्वतनिर्मिती
(इ) पृथ्वीच्या प्रावरणातून शिलारस बाहेर फेकला जातो. → ज्वालामुखी
(ई) प्रस्तरभंगामुळे खचदरी निर्माण होते. → प्रस्तरभंग हालचाल
प्रश्न ४. भूकंप कसा होतो हे स्पष्ट करताना खालील विधानांचा योग्य क्रम लावा.
उत्तर: (इ) प्रावरणातील हालचालींमुळे दाब वाढत जातो.
(आ) भूपट्ट अचानक हलतात.
(ई) कमकुवत बिंदूपाशी (भ्रंश रेषेपाशी) खडक फुटतात.
(उ) साठलेली ऊर्जा भूकंप लहरींच्या रूपाने मोकळी होते.
(अ) पृथ्वीचा पृष्ठभाग हलतो.
प्रश्न ५: फरक स्पष्ट करा
(अ) गट पर्वत व वली पर्वत
| गट पर्वत | वली पर्वत |
|---|---|
| प्रस्तरभंगामुळे तयार होतो. | घडी निर्माण होऊन तयार होतो. |
| उंच पठारासारखा दिसतो. | वळ्यासारखे दिसते. |
| उदा. ब्लॅक फॉरेस्ट पर्वत. | उदा. हिमालय पर्वत. |
(आ) प्राथमिक लहरी व दुय्यम लहरी
| प्राथमिक लहरी | दुय्यम लहरी |
|---|---|
| वेगाने पसरतात. | तुलनेत कमी वेगाने पसरतात. |
| घन, द्रव व वायू पदार्थांतून जाऊ शकतात. | फक्त घन पदार्थांतून जाऊ शकतात. |
| कंपन पुढे-मागे होतो. | कंपन वर-खाली होतो. |
भूकंप ज्वालामुखी
| भूकंप | ज्वालामुखी |
|---|---|
| पृथ्वीच्या आत ऊर्जा मुक्त होऊन कंपन होतो. | पृथ्वीच्या आतला लाव्हारस बाहेर पडतो. |
| जमीन हादरते, तडे पडतात. | ज्वालामुखी पर्वत तयार होतो. |
प्रश्न ६:थोडक्यात उत्तरे लिहा.
(अ) भूकंप होण्याची कारणे
उत्तर: भूपट्ट सरकणे, एकमेकांवर आदळणे किंवा विरुद्ध दिशेला जाणे.
ज्वालामुखीचा उद्रेक.
पृथ्वीच्या अंतर्गत हालचालींमुळे दाब व ताण तयार होणे.
(आ) जगातील प्रमुख वली पर्वत कोणत्या हालचालींमुळे निर्माण झाले आहेत?
उत्तर: वली पर्वत मंद भू-हालचालींमुळे निर्माण होतात.
हिमालय, आल्प्स, अँडीज हे वली पर्वत आहेत.
(इ) भूकंपाची तीव्रता व घरांची पडझड यांचा संबंध
उत्तर: अधिक तीव्रतेच्या भूकंपामुळे इमारतींना जास्त हादरे बसतात.
हलक्या इमारती पटकन कोसळतात.
भूकंप लहरींवर घरांची प्रतिकारशक्ती अवलंबून असते.
(ई) भूकंपाचे मानवी जीवनावर परिणाम
उत्तर: घरांची पडझड, जीवितहानी, आर्थिक नुकसान होते.
वाहतुकीचे मार्ग बंद पडतात.
पाणी, अन्नटंचाई आणि आजार उद्भवतात.
(उ) भूकंप लहरींचे प्रकार
उत्तर: प्राथमिक लहरी – वेगवान, घन व द्रवातून प्रवास करतात.
दुय्यम लहरी – वरखाली होणाऱ्या, फक्त घनपदार्थातून प्रवास करतात.
भूपृष्ठ लहरी – सर्वाधिक विनाशकारी.
(ऊ) ज्वालामुखींचे वर्गीकरण
उत्तर: केंद्रीय ज्वालामुखी – एका मोठ्या छिद्रातून लाव्हारस बाहेर पडतो (उदा. फुजियामा).
भेगीय ज्वालामुखी – लाव्हारस अनेक तडांमधून बाहेर पडतो (उदा. दख्खनचे पठार).
जागृत ज्वालामुखी – वारंवार उद्रेक होतो (उदा. स्ट्रांबोली).
सुप्त ज्वालामुखी – शांत असतो पण पुन्हा उद्रेक होऊ शकतो (उदा. व्हेसुव्हियस).
मृत ज्वालामुखी – उद्रेक होत नाही (उदा. किलीमांजारो).
Leave a Reply