नागरीकरण
स्वाध्याय
प्रश्न १: पुढील समस्येवर उपाय सुचवा.
(अ) शहरातील झोपडपट्ट्यांची संख्या वाढत आहे.
उत्तर:
- परवडणारी घरे बांधण्यासाठी सरकारी योजना सुरू कराव्यात.
- स्थलांतरित लोकांसाठी कमी खर्चिक गृहयोजना राबवाव्यात.
- झोपडपट्टी पुनर्वसन प्रकल्प हाती घ्यावा.
- नवीन शहरे आणि उपनगरे विकसित करावीत.
- मूलभूत सोयीसुविधा उपलब्ध करून देऊन झोपडपट्टी रहिवाशांचे जीवनमान सुधारावे.
(आ) शहरांतर्गत वाहतुकीची कोंडी झाल्याने प्रवासासाठी बराच वेळ खर्च होतो.
उत्तर:
- सार्वजनिक वाहतूक सुधारावी व लोकांना तिचा वापर करण्यास प्रवृत्त करावे.
- मेट्रो, मोनोरेल, बस सेवा वाढवावी.
- सायकल ट्रॅक व पादचारी मार्ग विकसित करावेत.
- ट्रॅफिक सिग्नल आणि रस्ते नियोजन सुधारावे.
- ऑफिसचे वेळापत्रक वेगवेगळ्या वेळांना विभागावे.
(इ) नागरी वस्त्यांमध्ये कायदा व सुव्यवस्थेचा प्रश्न गंभीर बनला आहे.
उत्तर:
- पोलिस दलाची संख्या वाढवावी.
- सीसीटीव्ही आणि तंत्रज्ञानाचा वापर करून सुरक्षाव्यवस्था सुधारावी.
- स्थानिक प्रशासन आणि नागरिकांमध्ये समन्वय वाढवावा.
- बेरोजगारांना रोजगाराच्या संधी उपलब्ध करून द्याव्यात.
- सामजिक भान निर्माण करण्यासाठी जनजागृती कार्यक्रम राबवावे.
(ई) नागरीकरणामध्ये प्रदूषण ही गंभीर समस्या निर्माण झाली आहे.
उत्तर:
- औद्योगिक आणि वाहनांमधून होणारे प्रदूषण कमी करण्यासाठी कठोर नियम बनवावेत.
- सार्वजनिक वाहतूक वाढवावी आणि इलेक्ट्रिक वाहनांचा वापर प्रोत्साहन द्यावा.
- हरित क्षेत्रे वाढवावीत व वृक्षारोपण करावे.
- प्लास्टिकचा वापर कमी करावा आणि पुनर्वापरावर भर द्यावा.
- कचरा व्यवस्थापन सुधारून सांडपाणी प्रक्रिया केंद्रे उभारावीत.
(उ) नागरी भागात आरोग्याच्या समस्या निर्माण झाल्या आहेत.
उत्तर:
- सरकारी आरोग्यसेवा व रुग्णालयांची संख्या वाढवावी.
- टपाल आरोग्य सेवा आणि मोफत आरोग्य शिबिरे आयोजित करावीत.
- पाणीपुरवठा आणि सांडपाणी व्यवस्थापन सुधारावे.
- सार्वजनिक स्वच्छतेवर अधिक भर द्यावा.
- आरोग्यासाठी जनजागृती मोहिमा राबवाव्यात.
प्रश्न २: योग्य जोड्या जुळवा.
‘अ’ गट | ‘ब’ गट |
---|---|
तंत्रज्ञानाचा विकास व यांत्रिकीकरण | (ई) नागरीकरण |
मूळ निवास सोडून दुसरीकडे कायमस्वरूपी जाऊन राहणे | (इ) स्थलांतर |
७५% पुरुष बिगरशेती व्यवसायात आहेत | (अ) नागरी प्रदेश |
कचऱ्याची समस्या | (आ) नियोजनाचा अभाव |
प्रश्न ३: महत्त्व सांगा/फायदे लिहा.
(अ) तंत्रज्ञान व यांत्रिकीकरण:
कामे जलद आणि सोप्या पद्धतीने होतात.
उत्पादनक्षमता वाढते.
मोठ्या प्रमाणावर रोजगारनिर्मिती होते.
जीवनशैली सुधारते.
वाहतूक आणि संवादव्यवस्था सुधारते.
(आ) व्यापार:
आर्थिक विकासाला चालना मिळते.
रोजगाराच्या संधी निर्माण होतात.
नव्या बाजारपेठा तयार होतात.
वस्तूंचे उत्पादन आणि वितरण सोपे होते.
करसंकलनातून शासनाला अधिक महसूल मिळतो.
(इ) औद्योगिकीकरण:
रोजगारनिर्मितीला चालना मिळते.
विज्ञान आणि संशोधनाला मदत होते.
दळणवळण व वीजपुरवठ्याच्या सुविधा सुधारतात.
ग्रामीण भागात नागरीकरणाची प्रक्रिया सुरू होते.
देशाच्या GDP मध्ये वाढ होते.
(ई) शहरातील सोईसुविधा:
आरोग्यसेवा, शिक्षण, वाहतूक सुधारते.
नागरिकांचे जीवनमान उंचावते.
रोजगार व व्यापाराच्या संधी वाढतात.
तांत्रिक सुधारणा आणि स्मार्ट सिटी संकल्पना विकसित होते.
नागरी सुव्यवस्था अधिक नियोजनबद्ध होते.
(उ) शहरातील सामाजिक ऐक्य:
विविध जाती-धर्मांचे लोक एकत्र राहतात.
सांस्कृतिक देवाणघेवाण होते.
सहकार्य व सामंजस्य वाढते.
आधुनिक विचारसरणीचा प्रसार होतो.
शिक्षण, कला आणि साहित्याचा प्रसार होतो.
प्रश्न ४: पुढील बाबींची तुलना करा व उदाहरणे लिहा.
तुलना घटक | तफावत | उदाहरण |
---|---|---|
वाहतूक व्यवस्था व वाहतुकीची कोंडी | नियोजित वाहतूक व्यवस्थेमुळे प्रवास सुलभ होतो, कोंडीमुळे वेळ आणि इंधन वाया जाते. | मुंबईतील मेट्रो प्रकल्प आणि गर्दीच्या वेळी होणारी वाहतूक कोंडी. |
औद्योगिकीकरण व वायुप्रदूषण | कारखान्यांमुळे रोजगार वाढतो, परंतु हवेच्या गुणवत्तेवर परिणाम होतो. | दिल्लीतील प्रदूषण समस्या. |
स्थलांतर व झोपडपट्टी | स्थलांतरामुळे श्रमिकसंख्या वाढते, पण झोपडपट्ट्यांमुळे समस्या वाढतात. | मुंबईतील धारावी झोपडपट्टी. |
सोईसुविधा व वाढती गुन्हेगारी | सुविधा वाढल्या की जीवनमान सुधारते, परंतु काही ठिकाणी गुन्हेगारी वाढते. | मोठ्या शहरांमधील गुन्हेगारी वाढ. |
प्रश्न ५: खालील तक्का पूर्ण करा.
नागरीकरण प्रक्रिया | परिणाम |
---|---|
झोपडपट्ट्यांची निर्मिती | अनधिकृत निवासस्थाने, अपुऱ्या सोईसुविधा. |
उच्च राहणीमानाच्या आकर्षणामुळे लोकसंख्या वाढली | स्थलांतर वाढते, नागरीकरण जलद होते. |
हे अल्पकाळासाठी किंवा कायम स्वरूपाचे असते | स्थलांतराच्या विविध प्रकारांमुळे नागरी स्वरूप बदलते. |
प्रदूषण | पर्यावरणावर दुष्परिणाम, आरोग्य समस्या. |
नोकरीच्या संधी निर्माण झाल्या | आर्थिक वाढ होते, नव्या वसाहती निर्माण होतात. |
सुखसुविधांमध्ये वाढ | नागरी भागाचा विस्तार आणि जीवनशैली सुधारते. |
ग्रामीण ते शहर – बदल | नागरीकरण प्रक्रिया गतिमान होते. |
प्रश्न ६: स्पष्ट करा.
(अ) शहरांची वाढ विशिष्ट पद्धतीने झालेली आढळते.
उत्तर: वाहतूक, उद्योग, सेवा क्षेत्रांवर अवलंबून असते.
मूलभूत सुविधांवर परिणाम होतो.
अव्यवस्थित वाढीमुळे समस्या निर्माण होतात.
(आ) तुमच्या कल्पनेतील सुनियोजित शहर.
उत्तर: रस्ते, वाहतूक व स्वच्छता व्यवस्थेचा योग्य समन्वय.
पर्यावरणपूरक पद्धतीने नियोजन.
लोकसंख्येच्या प्रमाणात सोईसुविधा.
(इ) औद्योगिकीकरणामुळे शहरांचा विकास घडून येतो.
उत्तर: रोजगार वाढतो.
शहरातील आर्थिक स्थिती सुधारते.
व्यापार आणि सेवाक्षेत्राला चालना मिळते.
(ई) प्रदूषण – एक समस्या.
उत्तर: आरोग्यावर विपरीत परिणाम होतो.
पर्यावरणीय असंतुलन होते.
जल, वायू व ध्वनी प्रदूषण वाढते.
(उ) स्वच्छ भारत अभियान.
उत्तर: स्वच्छता जनजागृती.
कचरा व्यवस्थापन सुधारणा.
सार्वजनिक ठिकाणे स्वच्छ ठेवण्यावर भर.
Leave a Reply