वितरणाचे नकाशे
स्वाध्याय
प्रश्न १: खालील विधाने योग्य की अयोग्य ते सकारण लिहा.
(अ) वितरणाच्या नकाशांचा मुख्य उद्देश स्थान दाखवणे हा असतो.
उत्तर: योग्य – वितरणाच्या नकाशांचा मुख्य उद्देश विशिष्ट घटकांचे प्रदेशातील वितरण दाखवणे हा असतो.
(आ) क्षेत्रघनी पद्धतीच्या नकाशात उपविभागासाठी घटकांचे एकच मूल्य असते.
उत्तर: योग्य – या पद्धतीत प्रत्येक उपविभागाला विशिष्ट घटकाचे एकच मूल्य दिले जाते.
(इ) क्षेत्रघनी पद्धतीतील नकाशात घटकांच्या मूल्याप्रमाणे छटा बदलत नाहीत.
उत्तर: अयोग्य – या नकाशात घटकांच्या मूल्यांप्रमाणे छटा गडद किंवा फिकट होतात.
(ई) क्षेत्रघनी नकाशा उंची दाखवण्यासाठी वापरतात.
उत्तर: अयोग्य – उंची दर्शवण्यासाठी समघनी पद्धती वापरली जाते.
(उ) लोकसंख्येचे वितरण दाखवण्यासाठी समघनी नकाशा वापरतात.
उत्तर: अयोग्य – लोकसंख्येचे वितरण दाखवण्यासाठी प्रामुख्याने टिंब पद्धती आणि क्षेत्रघनी पद्धती वापरतात.
(ऊ) टिंब पद्धतीच्या नकाशामध्ये प्रत्येक टिंबासाठी योग्य प्रमाण असावे.
उत्तर: योग्य – टिंबांचे प्रमाण निश्चित करणे गरजेचे असते, उदा. १ टिंब = १०,००० लोकसंख्या.
(ए) समघनी नकाशे सममूल्य रेषांनी तयार करत नाहीत.
उत्तर: अयोग्य – समघनी नकाशांमध्ये समान मूल्ये जोडणाऱ्या सममूल्य रेषा असतात.
(ऐ) टिंब पद्धती वापरून वेगवेगळ्या भौगोलिक घटकांचे वितरण दाखवता येते.
उत्तर: योग्य – या पद्धतीने लोकसंख्या, पशुधन, शेती उत्पादन यांचे वितरण दाखवता येते.
प्रश्न २: थोडक्यात उत्तरे लिहा.
(अ) वितरणाच्या नकाशांचे उपयोग व प्रकार स्पष्ट करा.
उत्तर: वितरण नकाशे विशिष्ट घटकांचे प्रदेशातील वितरण दर्शवण्यासाठी वापरले जातात. त्यांचे प्रकार पुढीलप्रमाणे आहेत:
टिंब पद्धत: एखाद्या घटकाच्या वितरणासाठी टिंबे वापरली जातात (उदा. लोकसंख्या, जनावरे).
क्षेत्रघनी पद्धत: विशिष्ट रंगछटांचा वापर करून घटकांचे वितरण दर्शवतात (उदा. लोकसंख्या घनता, वनक्षेत्र).
समघनी पद्धत: सममूल्य रेषा वापरून वितरण दाखवतात (उदा. उंची, तापमान, पर्जन्यमान).
(आ) समघनी व क्षेत्रघनी पद्‌धतींतील फरक.
उत्तर: समघनी पद्धत क्षेत्रघनी पद्धत
समान मूल्ये जोडणाऱ्या रेषा वापरल्या जातात. रंगछटा किंवा गडद-फिकट आकृतिबंध वापरतात.
उंची, तापमान, पर्जन्यमान यासाठी वापरतात. लोकसंख्या घनता, वनक्षेत्रासाठी वापरतात.
सलग वितरण दाखवण्यासाठी उपयुक्त. उपविभागांचे स्पष्ट वर्गीकरण करणे सोपे होते.
(इ) प्रदेशातील लोकसंख्या या घटकाचे प्रत्यक्ष वितरण दर्शवण्यासाठी कोणती पद्धत उपयुक्त असते, ते सकारण स्पष्ट करा.
उत्तर: टिंब पद्धती ही लोकसंख्येच्या वितरणासाठी अधिक उपयुक्त आहे. कारण लोकसंख्या विशिष्ट ठिकाणी जास्त किंवा कमी प्रमाणात असते, त्यामुळे टिंबे मोजून योग्य प्रमाणात ती दाखवता येते.
प्रश्न ३: खालील माहितीसाठी कोणत्या नकाशा पद्धतीचा वापर कराल?
(अ) जिल्ह्यातील गव्हाचे तालुकानिहाय उत्पादन.
उत्तर: क्षेत्रघनी पद्धत
(आ) जिल्ह्यातील प्रदेशाच्या उंचीचे वितरण.
उत्तर: समघनी पद्धत
(इ) राज्यातील पाळीव प्राण्यांचे वितरण.
उत्तर: टिंब पद्धत
(ई) भारतातील लोकसंख्येच्या घनतेचे वितरण.
उत्तर: क्षेत्रघनी पद्धत
(उ) महाराष्ट्र राज्यातील तापमान वितरण.
उत्तर: समघनी पद्धत
प्रश्न ४: कोल्हापूर जिल्ह्याच्या लोकसंख्या वितरणाचा नकाशा अभ्यासून उत्तरे
(अ) जिल्ह्यातील लोकसंख्येचे वितरण कोणत्या पद्धतीने दाखवले आहे?
उत्तर: नकाशामध्ये टिंब पद्धत आणि प्रतीक पद्धती वापरली आहे.
टिंब पद्धतीने: प्रत्येक टिंब 4000 लोकसंख्या दर्शवतो.
प्रतीक पद्धतीने: मोठ्या गोलांचा वापर करून प्रमुख नगरी लोकसंख्या दर्शवली आहे.
(आ) दिशांच्या संदर्भात दाट ते विरळ लोकसंख्येचे वितरण स्पष्ट करा.
उत्तर: उत्तर आणि मध्य भाग (कोल्हापूर, हातकणंगले, इचलकरंजी) येथे लोकसंख्या अधिक दाट आहे.
दक्षिण आणि पश्चिम भाग (गगनबावडा, आजरा, भुदरगड) येथे लोकसंख्या विरळ आहे.
हे वितरण भौगोलिक परिस्थितीवर अवलंबून आहे—मैदानी आणि नदीकाठच्या प्रदेशात लोकसंख्या जास्त तर डोंगराळ भागात कमी आहे.
(इ) सर्वात मोठा गोल असलेल्या ठिकाणी लोकसंख्या किती आहे? ते ठिकाण कोणते?
उत्तर: सर्वात मोठा गोल कोल्हापूर शहरामध्ये आहे.
लोकसंख्या अंदाजे ५ लाख किंवा त्याहून अधिक आहे.
(ई) सर्वांत कमी लोकसंख्या असलेला तालुका कोणता?
उत्तर: गगनबावडा किंवा आजरा तालुका
नकाशावर पाहिल्यास या भागात टिंबांचे प्रमाण कमी आहे, त्यामुळे येथे लोकसंख्या विरळ आहे.
Leave a Reply