बाह्यप्रक्रिया भाग-१
१. बाह्यप्रक्रिया म्हणजे काय?
पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर वेगवेगळ्या नैसर्गिक शक्तींमुळे होणाऱ्या बदलांना बाह्यप्रक्रिया म्हणतात.
या प्रक्रियेमुळे नवी भूरूपे तयार होतात आणि जुनी नष्ट होतात.
या प्रक्रियांना पुढील प्रमुख घटक कारणीभूत असतात –
सौरऊर्जा (सूर्याची ऊर्जा)
गुरुत्वीय शक्ती (Gravity)
वारा, पाणी आणि बर्फ यांची हालचाल
२. विदारण (अपक्षय) म्हणजे काय?
खडकांच्या विघटन आणि झीज होण्याच्या प्रक्रियेला विदारण (Weathering) म्हणतात.
विदारणाचे ३ प्रकार आहेत :
कायिक विदारण – तापमान बदल, पाण्याची क्रिया, दाबमुक्तीमुळे खडक तुकड्यांमध्ये तुटतात.
रासायनिक विदारण – पाण्यातील रासायनिक घटक खडक विरघळवतात.
जैविक विदारण – झाडांची मुळे, प्राणी आणि जिवाणू खडक फोडतात.
३. कायिक विदारण कसे होते?
(अ) तापमान बदल:
उन्हात खडक फुगतात आणि रात्री थंड होताना आकुंचित होतात.
सतत असे होत राहिल्याने खडक तडे जातात आणि फुटतात.
उदा. – वाळवंटात मोठ्या प्रमाणात हे होते.
(आ) दहिवर (पाणी गोठणे):
खडकांच्या तडांमध्ये पाणी साचते आणि थंडीमध्ये ते बर्फ होते.
बर्फाचे प्रमाण वाढल्याने खडक तडतो आणि फुटतो.
उदा. – हिमालयातील प्रदेश.
(इ) स्फटिकांची वाढ:
क्षारयुक्त पाणी खडकांच्या छिद्रांमध्ये जाते आणि वाफ होते.
क्षार स्फटिक स्वरूपात वाढतात आणि खडक फोडतात.
उदा. – समुद्रकिनारी खडकांची झीज.
(ई) दाबमुक्ती:
खोलवर असलेल्या खडकांवर मोठा दाब असतो.
वरचे थर दूर झाल्यावर खालच्या थराचा दाब कमी होतो आणि खडक तडतो.
४. रासायनिक विदारण कसे होते?
(अ) कार्बनीकरण:
पाण्यात मिसळलेला कार्बन डायऑक्साइड चुनखडीसारखे खडक विरघळवतो.
उदा. – अजिंठा वेरूळच्या लेण्या.
(आ) द्रवीकरण:
पाण्यातील काही खनिजे खडकांत मिसळून त्यांना ठिसूळ बनवतात.
(इ) भस्मीकरण:
लोखंड असलेल्या खडकांवर पाणी आणि ऑक्सिजनच्या संपर्कामुळे गंज चढतो.
५. जैविक विदारण कसे होते?
(अ) झाडांची मुळे खडक फोडतात.
(आ) मुंग्या, उंदीर, ससे आणि कृमी-कीटक खडक पोखरतात.
(इ) शेवाळे, हरिता आणि दगडफुले खडकांवर वाढून त्यांना कमजोर करतात.
६. विस्तृत झीज म्हणजे काय?
खडक फुटल्यानंतर गुरुत्वीय शक्तीमुळे ते उताराच्या दिशेने सरकतात.
यालाच विस्तृत झीज (Mass Wasting) म्हणतात.
(अ) तीव्र गतीने होणारी झीज – भूस्खलन, दरडी कोसळणे, जमीन खचणे.
(आ) संथ गतीने होणारी झीज – उतारावर माती सरकणे, हिम प्रदेशात मातीचे थर वेगळे होणे.
७. भारतातील प्रसिद्ध भूस्खलन उदाहरण
माळीण गाव भूस्खलन (पुणे, २०१४)
जोरदार पावसामुळे डोंगर कोसळून संपूर्ण गाव मातीच्या ढिगाऱ्याखाली गाडले गेले.
अनेक लोक मृत्युमुखी पडले आणि मोठ्या प्रमाणात नुकसान झाले.
🌟 महत्त्वाचे मुद्दे लक्षात ठेवा!
विदारणामुळे खडक तुटतात, झीज होऊन हलतात.
कायिक, रासायनिक आणि जैविक कारणांमुळे विदारण होते.
भूस्खलन, दरडी कोसळणे आणि माती सरकणे याला विस्तृत झीज म्हणतात.
गुरुत्वीय शक्ती, तापमान बदल, पाऊस आणि वारा हे सर्व बाह्यप्रक्रियांचे भाग आहेत.
Leave a Reply