सामान्य विज्ञान Question Answer Class 8 Chapter 9 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

आपत्ती व्यवस्थापन

पृष्ठ क्रमांक ६२

1. आपत्ती म्हणजे काय?

उत्तर – आपत्ती म्हणजे नैसर्गिक किंवा मानवनिर्मित कारणांमुळे उद्भवणारे संकट, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणात जीवित, वित्त आणि पर्यावरणाची हानी होते.

2. आपत्तीचे प्रकार कोणते?

उत्तर – आपत्ती मुख्यतः दोन प्रकारच्या असतात:

1. नैसर्गिक आपत्ती: भूकंप, पूर, वादळ, त्सुनामी, ज्वालामुखीचा उद्रेक, दरड कोसळणे, दुष्काळ इत्यादी.
2. मानवनिर्मित आपत्ती: आग, रासायनिक गळती, अणुचाचण्या, युद्ध, दहशतवाद, औद्योगिक दुर्घटना इत्यादी.

3. भूकंप म्हणजे काय? भूकंपाचे कोणकोणते परिणाम होतात?

उत्तर – भूकवचामध्ये अचानक कंपन होणे किंवा हादरे बसणे याला भूकंप म्हणतात. हे हादरे भूगर्भातील प्लेट्सच्या हालचालीमुळे निर्माण होतात.

भूकंपाचे परिणाम:

1. जीवितहानी आणि वित्तहानी होते.
2. इमारती, पूल, रस्ते यांचे नुकसान होते.
3. त्सुनामीच्या लाटा निर्माण होऊ शकतात.
4. भूपृष्ठाच्या रचनेत बदल होतो.
5. नद्यांचे प्रवाह बदलू शकतात.
6. शहरी भागात विजेच्या तारा तुटून आग लागण्याचा धोका असतो.
7. भूमिगत जलपातळीमध्ये बदल होतो.

पृष्ठ क्रमांक ६४

1. आग ही नैसर्गिक आपत्ती आहे की मानवनिर्मित ?

उत्तर – आग ही दोन्ही प्रकारची आपत्ती असू शकते:

1. नैसर्गिक आग: वणवे, वीज पडल्यामुळे लागलेली आग.
2. मानवनिर्मित आग: घरगुती गॅस गळती, औद्योगिक स्फोट, विजेच्या तारा तुटणे, हलगर्जीपणामुळे लागलेली आग.

2. पुणे जिल्ह्यातील माळीण दुर्घटना कशामुळे घडली? तिचा काय परिणाम झाला ?

उत्तर – पुणे जिल्ह्यातील माळीण दुर्घटना प्रामुख्याने अतिवृष्टी आणि दरड कोसळण्यामुळे घडली.

परिणाम:

1. संपूर्ण गाव मातीच्या ढिगाऱ्याखाली गाडले गेले.
2. अनेक लोक मृत्युमुखी पडले.
3. वित्तहानी झाली आणि पर्यावरणाचा मोठा विध्वंस झाला.

3. दरड कोसळणे म्हणजे काय?

उत्तर – डोंगराच्या उतारावरील माती, दगड, झाडे यांचा मोठा भाग अचानक खाली घसरतो, याला दरड कोसळणे किंवा भूस्खलन म्हणतात. हे मुख्यतः अतिवृष्टी, भूकंप, बेसुमार वृक्षतोड आणि डोंगरात बांधकामामुळे होते.

स्वाध्याय

1. खालील प्रश्नांची उत्तरे तुमच्या शब्दांत लिहा.

अ. बराच काळ मोठा पाऊस आणि दरड कोसळणे यांतील संबंध व कारणे स्पष्ट करा.

उत्तर – बराच काळ सतत पडणाऱ्या पावसामुळे मातीतील पाणी शोषून घेण्याची क्षमता कमी होते. परिणामी, पावसाचे पाणी थेट खडकांमध्ये शिरते आणि ते कमकुवत होतात. अशा परिस्थितीत, डोंगरावरचे दगड, माती आणि झाडे हे उतारावरून खाली घसरतात, ज्याला दरड कोसळणे म्हणतात. अतिवृष्टीमुळे जमिनीचे वजन वाढते आणि कडे कोसळतात, त्यामुळे भूस्खलन होते.

आ. भूकंप आपत्तीच्या प्रसंगी काय करावे व काय करू नये यांच्या सूचनांचा तक्ता तयार करा.

इ. भूकंपरोधक इमारतींची वैशिष्ट्ये कोणती?

उत्तर –

• लवचिक व मजबुतीकरण केलेली रचना: इमारतींमध्ये भूकंपाच्या धक्क्यांना सहन करण्यासाठी लवचिक साहित्य वापरले जाते.
• गंजरोधक स्टील आणि काँक्रीटचा वापर: या संरचनांमुळे इमारत अधिक टिकाऊ होते.
• हलकी छप्पर आणि भक्कम पाया: इमारतीचा पाया शक्यतो खोलीत बसवलेला असतो.
• विशेष शॉक ऍब्झॉर्बर वापरणे: इमारतींमध्ये भूकंपाच्या कंपनांना झेलणारी तंत्रे वापरली जातात.
• भार कमी करण्यासाठी बांधकामाचे नियोजन: जड फर्निचर आणि उपकरणे योग्यप्रकारे बसवली जातात.

ई. दरड कोसळल्याने कोणकोणते परिणाम होतात ते स्पष्ट करा.

उत्तर –

• नद्यांचे प्रवाह बदलतात, पूरस्थिती निर्माण होऊ शकते.
• वाहतूक आणि रस्ते बंद होतात, त्यामुळे मदतकार्य उशिरा पोहोचते.
• गाव आणि शहरे नष्ट होतात, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणात वित्त आणि जीवितहानी होते.
• वनस्पती व जैवविविधतेला धोका निर्माण होतो.
• पाणीप्रवाहातील गाळ वाढल्याने जलप्रदूषण होते.

उ. धरण आणि भूकंप यांचा काही संबंध आहे काय? तो स्पष्ट करा.

उत्तर – होय, मोठ्या धरणांच्या उभारणीमुळे जमिनीवर ताण येतो. या ताणामुळे भूगर्भातील प्लेट्स हालचाल करू शकतात आणि भूकंप होण्याची शक्यता वाढते. काही वेळा धरणाच्या जलसाठ्यातील पाण्याच्या दबावामुळे जमिनीतील फटींमध्ये पाणी शिरते आणि त्यामुळे तिथे होणाऱ्या घर्षणामुळे भूकंप निर्माण होऊ शकतो.

2. शास्त्रीय कारणे द्या.

अ. भूकंपकाळात पलंग, टेबल, अशा वस्तूंच्या खाली आश्रय घेणे अधिक सुरक्षित असते.

उत्तर – भूकंपाच्या वेळी छताचे तुकडे, विजेचे दिवे, किंवा इतर जड वस्तू वरून पडण्याचा धोका असतो. टेबल किंवा पलंगाखाली बसल्याने हे तुकडे थेट आपल्यावर पडत नाहीत आणि जीवितहानी टाळली जाते.

आ. पावसाळ्यात डोंगराच्या पायथ्याशी आसरा घेऊ नये.

उत्तर – पावसामुळे माती सैल होते आणि डोंगर उतारावरून दरड कोसळण्याचा धोका वाढतो. जर एखादी व्यक्ती पायथ्याशी असेल, तर ती ढिगाऱ्याखाली अडकू शकते.

इ. भूकंपाच्या वेळी लिफ्टचा वापर करू नये.

उत्तर – भूकंपाच्या धक्क्यांमुळे लिफ्टमध्ये विद्युतपुरवठा खंडित होऊ शकतो आणि लिफ्ट बंद पडू शकते. त्यामुळे, अशा प्रसंगी जिना वापरणे अधिक सुरक्षित ठरते.

ई. भूकंपरोधक इमारतीचा पाया बाकीच्या भूभागापासून वेगळा केलेला असतो.

उत्तर – भूकंपाच्या कंपनांपासून संरक्षण करण्यासाठी इमारतीचा पाया लवचिक सामग्रीसह स्वतंत्रपणे बांधला जातो, त्यामुळे इमारत कंपनांना चांगल्या प्रकारे तोंड देऊ शकते.

3. भूकंपानंतर मदतकार्य करताना आसपास लोकांची मोठी गर्दी जमल्याने कोणकोणत्या अडचणी येतील?

उत्तर –

• रस्ते अडवले जातात, त्यामुळे मदत करणाऱ्या गाड्या उशिरा पोहोचतात.
• परिसरात गोंधळ आणि अस्वच्छता निर्माण होते.
• बचाव कार्यात अडथळा निर्माण होतो.
• तोडफोड व लूटमारीच्या घटना घडू शकतात.
• रोगराई पसरू शकते, कारण गर्दीमुळे स्वच्छतेकडे दुर्लक्ष होते.

4. आपत्तीकालीन प्रसंगी मदत करू शकतील अशा संघटना व संस्था यांची यादी करा. त्यांच्या मदतीचे स्वरूप याविषयी अधिक माहिती मिळवा.

5. आपत्ती निवारण आराखड्याच्या मदतीने तुमच्या शाळेचे सर्वेक्षण करून मुद्‍देनिहाय माहिती लिहा.

6. तुमच्या परिसरात दरडी कोसळण्याच्या शक्यता असलेली ठिकाणे आहेत काय? याची जाणकारांच्या मदतीने माहिती मिळवा.

उत्तर –

• स्थानिक प्रशासन, भूगर्भशास्त्रज्ञ आणि वन विभागाकडून माहिती घ्या.
• मागील वर्षांमध्ये ज्या भागांमध्ये दरडी कोसळल्या आहेत, त्यांची यादी तयार करा.
• अतिवृष्टीच्या काळात अशा भागांमध्ये जाऊ नका आणि सावधगिरी बाळगा.