सामान्य विज्ञान Question Answer Class 8 Chapter 6 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

द्रव्याचे संघटन

पृष्ठ क्रमांक ३९

1. द्रव्याच्या विविध अवस्था कोणत्या?

उत्तर – द्रव्याच्या तीन अवस्था आहेत:

• स्थायू (Solid) – यामध्ये कण एकमेकांच्या अगदी जवळ असतात, ठराविक आकार व घनता असते.
• द्रव (Liquid) – यामध्ये कण काहीसे दूर असतात, त्यांना प्रवाहिता असते आणि ते धारकपात्राचा आकार घेतात.
• वायू (Gas) – यामध्ये कण फार दूर असतात, कोणताही ठराविक आकार व आकारमान नसते आणि ते उपलब्ध असलेली संपूर्ण जागा व्यापतात.

2. बर्फ, पाणी व वाफ यांच्यातील फरक सांगा.

उत्तर –

• बर्फ (Solid state) – यामध्ये रेणू एकमेकांच्या अगदी जवळ असतात आणि ते केवळ स्पंदित होतात. त्यामुळे बर्फाला ठराविक आकार असतो.
• पाणी (Liquid state) – यामध्ये रेणू मध्यम अंतरावर असतात, त्यामुळे ते वाहू शकतात. धारकपात्राचा आकार घेतात पण ठराविक आकारमान राखतात.
• वाफ (Gaseous state) – यामध्ये रेणू फार दूर असतात आणि मुक्तपणे हालचाल करतात. त्यांना कोणताही ठराविक आकार किंवा आकारमान नसते.

3. द्रव्याच्या लहानात लहान कणांना काय म्हणतात?

उत्तर – द्रव्याच्या लहानात लहान कणांना अणू (Atom) किंवा रेणू (Molecule) म्हणतात.

4. द्रव्याचे प्रकार कोणते?

उत्तर – द्रव्याचे तीन प्रमुख प्रकार आहेत:

1. मूलद्रव्य (Element) – ज्यामध्ये फक्त एकाच प्रकारचे अणू असतात, उदा. ऑक्सिजन (O₂), सोडियम (Na).
2. संयुग (Compound) – ज्यामध्ये दोन किंवा अधिक प्रकारचे अणू रासायनिक बंधाने जोडलेले असतात, उदा. पाणी (H₂O), कार्बन डायऑक्साइड (CO₂).
3. मिश्रण (Mixture) – ज्यामध्ये दोन किंवा अधिक पदार्थ एकत्र मिसळलेले असतात पण रासायनिक संयोग नसतो, उदा. हवा, दूध, समुद्राचे पाणी.

1. द्रव्यांचे तीन गटांत वर्गीकरण करा – शीतपेय, हवा, सरबत, माती, पाणी, लाकूड, सिमेंट.

उत्तर – द्रव्यांचे तीन गटांत वर्गीकरण:

• स्थायू (Solid): माती, लाकूड, सिमेंट
• द्रव (Liquid): शीतपेय, सरबत, पाणी
• वायू (Gas): हवा

2. वरील वर्गीकरणासाठी निकष म्हणून वापरलेल्या द्रव्याच्या अवस्था कोणत्या?

उत्तर – वरील वर्गीकरणासाठी निकष म्हणून वापरलेल्या द्रव्याच्या अवस्था:

• स्थायू अवस्था (Solid State): यामध्ये कण घट्ट गुंफलेले असतात आणि ठराविक आकार व आकारमान असते. (उदा. माती, लाकूड, सिमेंट)
• द्रव अवस्था (Liquid State): यामध्ये कण एकमेकांच्या तुलनेने थोड्या लांब असतात, त्यांना प्रवाहिता असते, व ते धारकपात्राचा आकार घेतात. (उदा. शीतपेय, सरबत, पाणी)
• वायू अवस्था (Gaseous State): यामध्ये कण अतिशय दूर असतात, कोणताही ठराविक आकार किंवा आकारमान नसते, व ते संपूर्ण जागा व्यापतात. (उदा. हवा)

पृष्ठ क्रमांक ४३

1. वरील कृतीत ढवळल्यानंतर फक्त एकाच चंचुपात्रात समांगी मिश्रण तयार होते. ते कोणते?

उत्तर – वरील कृतीत ढवळल्यानंतर फक्त मोरचूद आणि पाणी यांचे मिश्रण समांगी मिश्रण तयार करते.

स्पष्टीकरण:

• समांगी मिश्रण म्हणजे ज्या मिश्रणात सर्व घटक समान प्रकारे मिसळलेले असतात आणि त्यात कोणतीही वेगळी प्रावस्था दिसत नाही.
• मोरचूद (Potassium Permanganate) पाण्यात पूर्णपणे विरघळते आणि एकसंध रंग तयार होतो, त्यामुळे हे समांगी मिश्रण (Homogeneous Mixture) आहे.
• इतर मिश्रणांमध्ये (उदा. वाळू व पाणी किंवा मोरचूद व वाळू) घटक स्पष्टपणे वेगळे दिसतात, त्यामुळे ती विषमांगी मिश्रणे (Heterogeneous Mixtures) असतात.

पृष्ठ क्रमांक ४६

1. खालील मूलद्रव्य-जोड्यांपासून तयार होणाऱ्या संयुगांची रेणुसूत्रेतिरकस गुणाकार पद्धतीने शोधून काढा. (i) H (संयुजा 1) व O (संयुजा 2), (ii) N (संयुजा 3) व H (संयुजा 1), (iii) Fe (संयुजा 2) व S (संयुजा2)

उत्तर – खालील मूलद्रव्य-जोड्यांपासून तयार होणाऱ्या संयुगांची रेणुसूत्रे (तिरकस गुणाकार पद्धतीने):

तिरकस गुणाकार पद्धतीनुसार संयुगांचे रेणुसूत्र शोधू:

(i) H (संयुजा 1) व O (संयुजा 2)

• तिरकस गुणाकार: H₂O
• संयुग: पाणी (Water)

(ii) N (संयुजा 3) व H (संयुजा 1)

• तिरकस गुणाकार: NH₃
• संयुग: अमोनिया (Ammonia)

(iii) Fe (संयुजा 2) व S (संयुजा 2)

• तिरकस गुणाकार: FeS
• संयुग: लोह सल्फाइड (Iron Sulfide)

2. H, O व N ह्या अणूंच्या संयुजा अनुक्रमे 1, 2 व 3 आहेत तसेच हायड्रोजन, ऑक्सिजन, नायट्रोजन ह्या वायुरूप मूलद्रव्यांची रेणुसूत्रे अनुक्रमे , व अशी आहेत. ह्या रेणूमध्ये प्रत्येकी किती रासायनिक बंध आहेत ?

उत्तर – हायड्रोजन (H₂), ऑक्सिजन (O₂) व नायट्रोजन (N₂) ह्या रेणूंमध्ये रासायनिक बंध:

• H₂ (हायड्रोजन रेणू): 1 रासायनिक बंध (एकल बंध)
• O₂ (ऑक्सिजन रेणू): 2 रासायनिक बंध (दुहेरी बंध)
• N₂ (नायट्रोजन रेणू): 3 रासायनिक बंध (त्रि-बंध)

हे सर्व बंध संयुजा नियमांनुसार तयार होतात, आणि त्यामुळे प्रत्येक मूलद्रव्य त्याच्या संयुजेच्या संख्येनुसार इतर अणूंशी जोडते.

स्वाध्याय

1. योग्य पर्याय निवडून खालील विधाने पुन्हा लिहा.

अ. स्थायूच्या कणांमध्ये आंतररेण्वीय बल …….. असते.

(i) कमीत कमी (ii) मध्यम
(iii) जास्तीत जास्त (iv) अनिश्चित

उत्तर – (iii) जास्तीत जास्त

आ. स्थायूंवर बाह्य दाब दिल्यावरसुद्‍धा त्यांचे आकारमान कायम राहते. ह्या गुणधर्माला …….. म्हणतात.

(i) आकार्यता (ii) असंपीड्यता
(iii) प्रवाहिता (iv) स्थितिस्थापकता

उत्तर – (ii) असंपीड्यता

इ. द्रव्यांचे वर्गीकरण मिश्रण, संयुग व मूलद्रव्य ह्या प्रकारांमध्ये करताना ….. हा निकष लावला जातो.

(i) द्रव्याच्या अवस्था (ii) द्रव्याच्या प्रावस्था
(iii) द्रव्याचे रासायनिक संघटन (iv) यांपैकी सर्व

उत्तर – (iii) द्रव्याचे रासायनिक संघट

ई. दोन किंवा अधिक घटक पदार्थ असणाऱ्या द्रव्याला …….. म्हणतात.

(i) मिश्रण (ii) संयुग
(iii) मूलद्रव्य (iv) धातुसदृश

उत्तर – (i) मिश्रण

उ. दूध हे द्रव्याच्या …….. ह्या प्रकाराचे उदाहरण आहे.

(i) द्रावण (ii) समांगी मिश्रण
(iii) विषमांगी मिश्रण (iv) निलंबन

उत्तर – (iii) विषमांगी मिश्रण

ए. पाणी, पारा व ब्रोमीन यांच्यामध्ये साधर्म्य आहे, कारण तीनही …. आहेत.

(i) द्रवपदार्थ (ii) संयुगे
(iii) अधातू (iv) मूलद्रव्ये

उत्तर – (i) द्रवपदार्थ

ऐ. कार्बनची संयुजा 4 आहे व ऑक्सिजनची संयुजा 2 आहे. यावरून समजते, की कार्बन डाय ऑक्साइड ह्या संयुगात कार्बन अणू व एक ऑक्सिजन अणू यांच्यात …….. रासायनिक बंध असतात.

(i) 1 (ii) 2 (iii) 3 (iv) 4

उत्तर – (ii) 2

2. गटात न बसणारे पद ओळखून स्पष्टीकरण द्या.

अ. सोने, चांदी, तांबे, पितळ

उत्तर – पितळ – कारण सोने, चांदी व तांबे ही मूलद्रव्ये आहेत, पण पितळ हे मिश्रण आहे.

आ. हायड्रोजन, हायड्रोजन पेरॉक्साइड, कार्बन डायऑक्साइड, पाण्याची वाफ.

उत्तर – हायड्रोजन पेरॉक्साइड – कारण इतर सर्व वायू आहेत, पण हायड्रोजन पेरॉक्साइड संयुग आहे.

इ. दूध, लिंबूरस, कार्बन, पोलाद

उत्तर – कार्बन – कारण दूध, लिंबूरस आणि पोलाद ही मिश्रणे आहेत, पण कार्बन मूलद्रव्य आहे.

ई. पाणी, पारा, ब्रोमीन, पेट्रोल

उत्तर – पेट्रोल – कारण पाणी, पारा आणि ब्रोमीन ही द्रवरूप मूलद्रव्ये आहेत, पण पेट्रोल मिश्रण आहे.

उ. साखर, मीठ, खाण्याचा सोडा, मोरचूद

उत्तर – मोरचूद – कारण साखर, मीठ आणि खाण्याचा सोडा संयुगे आहेत, पण मोरचूद मिश्रण आहे.

ऊ. हायड्रोजन, सोडिअम, पोटॅशिअम, कार्बन

उत्तर – कार्बन – कारण हायड्रोजन, सोडियम आणि पोटॅशियम धातू आहेत, पण कार्बन अधातू आहे.

3. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

अ. वनस्पती सूर्यप्रकाशात क्लोरोफिलच्या मदतीने कार्बन डायऑक्साइड व पाणी यांच्यापासून ग्लूकोज तयार करतात व ऑक्सिजन बाहेर टाकतात. या प्रक्रियेतील चार संयुगे कोणती ते ओळखून त्यांचे प्रकार लिहा.

उत्तर – वनस्पतींमध्ये होणाऱ्या प्रकाशसंश्लेषण प्रक्रियेतील चार संयुगे आणि त्यांचे प्रकार:

1. कार्बन डायऑक्साइड (CO₂) – संयुग
2. पाणी (H₂O) – संयुग
3. ग्लुकोज (C₆H₁₂O₆) – संयुग
4. ऑक्सिजन (O₂) – मूलद्रव्य

आ. पितळ ह्या संमिश्राच्या एका नमुन्यात पुढील घटक आढळले : तांबे (70%) व जस्त (30%). यामध्येद्रावक, द्राव्य व द्रावण कोण ते लिहा.

उत्तर – पितळ मिश्रणातील घटक:

• द्रावक: तांबे (Cu) (कारण ते मोठ्या प्रमाणात आहे)
• द्राव्य: जस्त (Zn) (कारण ते कमी प्रमाणात आहे)
• द्रावण: पितळ (Brass)

इ. विरघळलेल्या क्षारांमुळे समुद्राच्या पाण्याला खारट चव असते. काही जलसाठ्यांची नोंदविलेली क्षारता (पाण्यातील क्षारांचे प्रमाण) पुढीलप्रमाणे आहे : लोणार सरोवर : 7.9%, प्रशांत महासागर : 3.5%, भूमध्य समुद्र : 3.8%, मृत समुद्र : 33.7%. या माहितीवरून मिश्रणाची दोन वैशिष्ट्येस्पष्ट करा.

उत्तर – समुद्राच्या पाण्याचे मिश्रण म्हणून वैशिष्ट्ये:

1. मिश्रणातील घटकांचे प्रमाण बदलू शकते – जसे मृत समुद्राचे क्षारांचे प्रमाण 33.7% आहे तर प्रशांत महासागराचे फक्त 3.5% आहे.
2. मिश्रणाच्या घटक पदार्थांचे गुणधर्म स्वतंत्र राहतात – समुद्राच्या पाण्यातील विरघळलेले क्षार त्याची खारट चव टिकवून ठेवतात.

4. प्रत्येकी दोन उदाहरणे द्या.

अ. द्रवरूप मूलद्रव्य: पारा (Hg), ब्रोमीन (Br)

आ. वायुरूप मूलद्रव्य: ऑक्सिजन (O₂), नायट्रोजन (N₂)

इ. स्थायुरूप मूलद्रव्य: लोखंड (Fe), तांबे (Cu)

ई. समांगी मिश्रण: साखरपाणी, हवा

उ. कलिल: दूध, लोणी

ऊ. सेंद्रिय संयुग: मिथेन (CH₄), ग्लुकोज (C₆H₁₂O₆)

ए. जटिल संयुग: हेमोग्लोबिन, क्लोरोफिल

ऐ. असेंद्रिय संयुग: मीठ (NaCl), कार्बन डायऑक्साइड (CO₂)

ओ. धातुसदृश: सिलिकॉन (Si), जर्मेनियम (Ge)

औ. संयुजा 1 असलेले मूलद्रव्य: हायड्रोजन (H), क्लोरिन (Cl)

अं. संयुजा 2 असलेले मूलद्रव्य: ऑक्सिजन (O), कॅल्शियम (Ca)

5. पुढे दिलेल्या रेणुसूत्रांवरून त्या त्या संयुगातील घटक मूलद्रव्यांची नावे व संज्ञा लिहा व त्यांच्या संयुजा ओळखा.

6. काही द्रव्यांचे रासायनिक संघटन पुढील तक्त्यात दिले आहे. त्यावरून त्या द्रव्यांचा मुख्य प्रकार ठरवा.

7. शास्त्रीय कारणे लिहा.

अ. हायड्रोजन ज्वलनशील आहे, ऑक्सिजन ज्वलनास मदत करतो, परंतु पाणी आग विझवण्यास मदत करते.

उत्तर –

• हायड्रोजन वायू जळण्यास मदत करतो कारण तो उच्च ऊष्मांक ऊर्जा निर्माण करतो.
• ऑक्सिजन स्वतः जळत नाही, पण इतर पदार्थांच्या ज्वलनास मदत करतो.
• पाणी ज्वलन विझवते कारण ते उष्णता शोषून घेते आणि ज्वलनाची आवश्यक तापमान मर्यादा कमी करते.

आ. कलिलाचे घटक पदार्थ गाळणक्रियेने वेगळे करता येत नाहीत.

उत्तर –

• कलिलामध्ये अतिशय लहान कण असतात जे गाळण्याच्या छिद्रांमधून सहज जाऊ शकतात.
• त्यामुळे गाळणक्रियेद्वारे कलिलाचे वेगळे घटक पदार्थ वेगळे करता येत नाहीत.

इ. लिंबू सरबताला गोड, आंबट, खारट अशा सर्व चवी असतात व ते पेल्यामध्ये ओतता येते.

उत्तर –

• लिंबू सरबतामध्ये साखर (गोड), सायट्रिक आम्ल (आंबट) आणि मीठ (खारट) असल्यामुळे त्याला विविध चवी असतात.
• तसेच, ते पाण्यासारखे प्रवाही असल्याने त्याला पेल्यामध्ये ओतता येते.

ई. स्थायुरूप द्रव्याला निश्चित आकार व आकारमान हे गुणधर्म असतात.

उत्तर –

• स्थायू पदार्थांमध्ये रेणू एकमेकांच्या खूप जवळ असतात आणि त्यांच्या दरम्यान मजबूत आंतररेणवीय आकर्षण बल असते.
• त्यामुळे त्यांचे आकारमान व आकार निश्चित राहतात.

8. पुढील मूलद्रव्यांच्या जोड्यांपासून मिळणाऱ्या संयुगांची रेणुसूत्रेतिरकस गुणाकार पद्धतीने शोधून काढा.