सामान्य विज्ञान Question Answer Class 8 Chapter 2 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

आरोग्य व रोग

पृष्ठ क्रमांक 6

1. आजारपणामुळे तुम्ही कधी शाळेतून सुट्टी घेतली आहे का?

उत्तर – होय, अनेक वेळा आजारी पडल्यामुळे शाळेतून सुट्टी घ्यावी लागते. सर्दी, ताप, खोकला, पोटदुखी किंवा इतर कोणत्याही संसर्गजन्य किंवा असंसर्गजन्य आजारामुळे शरीर कमजोर होते, त्यामुळे आरामाची गरज भासते.

2. आपण आजारी पडतो म्हणजे नेमकं काय होतं?

उत्तर – जेव्हा शरीरक्रियेत काही अडथळा निर्माण होतो किंवा शरीराच्या जैविक कार्यावर परिणाम होतो, तेव्हा आपण आजारी पडतो. यामुळे शरीराची प्रतिकारशक्ती कमी होते आणि शारीरिक तसेच मानसिक त्रास जाणवतो. आजार हा संसर्गजन्य किंवा असंसर्गजन्य असू शकतो.

3. आजारी पडल्यानंतर कधीकधी औषधोपचार न घेताही आपण काही काळानंतर बरे वाटायला लागते, तर कधी कधी डॉक्टरकडे जाऊन औषधोपचार घ्यावा लागतो. असे का होते?

उत्तर – हे आपल्या शरीराच्या रोगप्रतिकारशक्तीवर आणि आजाराच्या तीव्रतेवर अवलंबून असते. सौम्य आजारांमध्ये (उदा. साधी सर्दी किंवा सौम्य ताप) शरीराची रोगप्रतिकारशक्ती स्वतःच त्या विषाणूशी लढून आजार बरा करते. मात्र, काही गंभीर आजार (उदा. क्षय, डेंग्यू, मलेरिया) यासाठी वैद्यकीय उपचार आवश्यक असतात, कारण या आजारांचे परिणाम अधिक तीव्र असू शकतात आणि त्यासाठी औषधोपचार घेणे आवश्यक असते.

१. खाली दिलेल्‍या रोगांचा प्रसार कोणत्‍या माध्‍यमांद्वारे होतो?

उत्तर –

• कावीळ (Hepatitis) – दूषित पाणी, अन्न, संक्रमित रक्त व सुईद्वारे
• मलेरिया (Malaria) – मादी ॲनाफिलीस डासाच्या चावण्यामुळे
• खरूज (Scabies) – संक्रमित व्यक्तीच्या संपर्कातून
• क्षय (Tuberculosis) – हवेमार्फत, संक्रमित थुंकी व संपर्काद्वारे
• डेंग्यू (Dengue) – एडिस डासाच्या चावण्यामुळे
• अतिसार (Diarrhoea) – दूषित अन्न व पाणी
• नायटा (Ringworm) – त्वचेच्या संसर्गाद्वारे
• स्वाईन फ्लू (Swine Flu) – नाक, घसा व संक्रमित व्यक्तीच्या थुंकीतून

२. रोगजंतू म्हणजे काय?

उत्तर – रोगजंतू म्हणजे सूक्ष्मजीव (बॅक्टेरिया, विषाणू, बुरशी आणि प्रोटोजोआ) जे शरीरात प्रवेश करून रोग निर्माण करतात.

३. संसर्गजन्य रोग म्हणजे काय?

उत्तर – संसर्गजन्य रोग म्हणजे असे रोग, जे दूषित अन्न, पाणी, हवा, प्राणी किंवा संक्रमित व्यक्तीच्या संपर्कातून पसरतात. उदा. डेंग्यू, क्षय, कॉलरा इत्यादी.

पृष्ठ क्रमांक ७

१. चित्रातील पाणी साठलेल्या वस्तू तुम्हांला कुठे-कुठे आढळतात?

उत्तर –

• घराच्या आजूबाजूला
• गटारे आणि नाले
• रिकामे टायर, बादल्या, कुंड्या
• पाण्याची टाकी आणि ड्रम

२. चित्रावरून तुम्हांला धोक्याची कोणती कल्पना येते?

• साठलेल्या पाण्यात डास वाढून मलेरिया, डेंग्यू यासारखे रोग होऊ शकतात.
• दूषित पाण्यामुळे पोटाचे विकार आणि जंतुसंसर्ग होण्याचा धोका असतो.

पृष्ठ क्रमांक 8

१. शाळेमध्ये स्वच्छ हात उपक्रम का राबवला जातो?

उत्तर –

• हात स्वच्छ धुतल्याने रोगजंतूंचा प्रसार कमी होतो.
• संसर्गजन्य रोग (जसे की हगवण, सर्दी, फ्लू) टाळता येतात.

२. पावसाळ्यात पाणी उकळून का प्यावे?

उत्तर –

• उकळल्याने पाण्यातील जंतू नष्ट होतात.
• पाणीborne रोग (कावीळ, कॉलरा, अतिसार) टाळता येतात.

३. वैयक्तिक स्वच्छता कशी पाळता येते?

उत्तर –

• रोज आंघोळ करणे, कपडे स्वच्छ ठेवणे
• नखे कापणे, हात स्वच्छ धुणे
• तोंड व दात नियमित स्वच्छ करणे
• शौचालयानंतर हात धुणे

पृष्ठ क्रमांक ९

१. उंदीर, घुशींचा नायनाट करण्‍यासाठी तुमच्‍या घरी कोणते उपाय योजतात?

उत्तर –

• घरात स्वच्छता ठेवणे
• उंदरांसाठी सापळे लावणे
• उंदीर नाशकाचा वापर करणे

२. पाळीव कुत्रे, मांजरे, पक्षी यांच्‍या आरोग्‍याबद्दल काळजी का घ्‍यावी लागते?

उत्तर –

• हे प्राणी आजारी असल्यास त्यांचा संसर्ग माणसांपर्यंत पोहोचू शकतो.
• रेबीज, फ्लू यांसारख्या रोगांचा धोका असतो.

३. कबुतरे, भटके प्राणी यांचा व मानवी आरोग्‍याचा काही संबंध आहे का?

उत्तर –

• होय, कारण त्यांच्यामुळे अस्थमा, एलर्जी, त्वचेसंबंधी आजार होऊ शकतात.
• काही पक्ष्यांपासून सांध्याचा दाह (Psittacosis) यांसारखे संसर्गजन्य रोग होतात.

४. उंदीर, घुशी, झुरळे यांचा मानवाच्या आरोग्यावर काय परिणाम होतो?

उत्तर –

• उंदीर आणि घुशी प्लेग, लेप्टोस्पायरोसिस यासारखे रोग पसरवू शकतात.
• झुरळांमुळे अन्न दूषित होते आणि पचनासंबंधी आजार होऊ शकतात.

पृष्ठ क्रमांक १०

१. प्राण्यांच्या राहण्याच्या जागा, पिंजरे हे स्वयंपाकघर व जेवणाच्या ठिकाणी का असू नये?

उत्तर –

• प्राण्यांच्या शरीरावर असलेल्या बॅक्टेरिया, विषाणू आणि परोपजीवी जंतू (parasites) अन्नामध्ये जाऊ शकतात, ज्यामुळे अन्न दूषित होण्याचा धोका असतो.
• यामुळे अन्न विषबाधा, पोटाचे आजार आणि विविध संसर्गजन्य रोग होऊ शकतात.
• तसेच प्राण्यांचे केस, लाळ आणि विष्ठेतील घटक अन्नामध्ये मिसळू शकतात, ज्यामुळे अॅलर्जी आणि श्वसनासंबंधी समस्या होण्याची शक्यता वाढते.

२. रेबीज हा रोग कोणत्या लक्षणांद्वारे ओळखाल?

उत्तर –

कुत्रा, मांजर, माकड यांसारख्या प्राण्यांच्या चावण्यामुळे रेबीज विषाणू मज्जासंस्थेत प्रवेश करतो.

महत्त्वाची लक्षणे:

1. पाण्याची भीती वाटणे (Hydrophobia)
2. अतिसंवेदनशीलता आणि मानसिक अस्थिरता
3. ताप येणे आणि स्नायूंमध्ये वेदना
4. श्वास घेण्यास त्रास होणे आणि पक्षाघात (Paralysis) येणे
5. अतिशय आक्रमक वर्तन किंवा अतीशांत स्थिती

हा रोग प्राणघातक असतो, परंतु वेळेत रेबीज लस घेतल्यास टाळता येतो.

विना साखरेचा चहा घेणारी अथवा गोड पदार्थांचे सेवन टाळणारी व्यक्ती तुम्हांला माहिती आहे का? काय कारण असेल त्यामागे?

उत्तर –

• होय, अशी अनेक व्यक्ती मधुमेह (Diabetes) असल्यामुळे गोड पदार्थ टाळतात.
• मधुमेहामुळे रक्तातील साखरेचे प्रमाण वाढते, त्यामुळे डॉक्टर गोड पदार्थ टाळण्याचा सल्ला देतात.
• काही जण आरोग्यासाठी आणि वजन नियंत्रणासाठीही साखर टाळतात.
• मधुमेहाव्यतिरिक्त, काही जण दातांचे आरोग्य जपण्यासाठी आणि हृदयरोग टाळण्यासाठीही कमी साखर घेतात.

स्वाध्याय

1. फरक स्पष्ट करा.

संसर्गजन्य व असंसर्गजन्य रोग

2. वेगळा शब्‍द ओळखा.

अ. हत्तीरोग (कारण इतर तिन्ही आजार विषाणूमुळे होतात, तर हत्तीरोग परोपजीवी जंतूमुळे होतो.)

आ. एड्स (कारण इतर तिन्ही आजार हे जीवाणूंमुळे होतात, तर एड्स विषाणूमुळे होतो.)

3. एक ते दोन वाक्यांत उत्तरे द्या.

अ. संसर्गजन्य रोग पसरविणारे माध्यम कोणकोणते?

उत्तर –

• दूषित अन्न आणि पाणी
• संक्रमित व्यक्तीचा संपर्क
• कीटक (उदा. डास, उंदीर)
• हवेमार्फत प्रसार (उदा. क्षय)

आ. असंसर्गजन्य रोगांची पाठाव्यतिरिक्त कोणती नावे तुम्हांला सांगता येतील?

• रक्तदाब, अ‍ॅलर्जी, संधीवात, मूत्रपिंडाचे आजार, थायरॉईड.

इ. मधुमेह, हृदयविकार यांची मुख्य कारणे कोणती?

• मधुमेह – अनुवंशिकता, लठ्ठपणा, चुकीचा आहार, मानसिक तणाव.
• हृदयविकार – धूम्रपान, मद्यपान, उच्च रक्तदाब, स्थूलता, चिंता.

4. तर काय साध्य होईल /तर काय टाळता येईल /तर कोणत्या रोगांना आळा बसेल?

अ. पाणी उकळून व गाळून पिणे → कॉलरा, अतिसार, कावीळ टाळता येईल.

आ. धूम्रपान, मद्यपान न करणे → हृदयविकार, फुफ्फुसांचे आजार, कर्करोग टाळता येतील.

इ. नियमित संतुलित आहार घेणे व व्यायाम करणे → मधुमेह, स्थूलता, उच्च रक्तदाब टाळता येईल.

ई. रक्तदानापूर्वी रक्ताची योग्य प्रकारे तपासणी केली → एड्स, हिपॅटायटिस यांसारख्या रक्ताद्वारे पसरणाऱ्या रोगांना आळा बसेल.

5. परिच्छेद वाचून प्रश्नांची उत्तरे द्या.

अ. गौरवला कोणकोणते आजार उद्भवू शकतात?

• अतिसार, कॉलरा, कावीळ, कुपोषण, श्वसनाचे विकार.

आ. त्याला किंवा त्याच्या पालकांना तुम्ही काय मदत कराल?

• संतुलित आहाराचे महत्त्व समजावून सांगणे.
• वैयक्तिक आणि सार्वजनिक स्वच्छतेबाबत जागरूक करणे.
• मद्यपानाचे दुष्परिणाम समजावून सांगणे.

इ. गौरवच्या वडिलांना कोणता आजार होण्याची शक्यता आहे?

• यकृत विकार, हृदयविकार, उच्च रक्तदाब.

6. खालील रोगांवरील प्रतिबंधात्मक उपाय लिहा.

अ. डेंग्यू –

• घराभोवती पाणी साठू न देणे.
• मच्छरदाणी आणि कीटकनाशकांचा वापर करणे.
• शरीर झाकणारे कपडे परिधान करणे.

आ. कर्करोग –

• तंबाखू, मद्यपान आणि जंकफूड टाळणे.
• संतुलित आहार आणि नियमित व्यायाम करणे.
• वेळोवेळी आरोग्य तपासणी करणे.

इ. एड्स –

• असुरक्षित लैंगिक संबंध टाळणे.
• रक्तदान घेताना रक्त तपासून घेणे.
• दूषित सुई आणि इंजेक्शनचा वापर टाळणे.

7. महत्त्व स्पष्ट करा.

अ. संतुलित आहार:

• शरीराला आवश्यक पोषक तत्त्वांचा पुरवठा होतो.
• रोगप्रतिकारशक्ती मजबूत राहते.
• कुपोषण आणि स्थूलतेसारख्या समस्या टाळता येतात.

आ. व्यायाम/योगासने:

• शरीर तंदुरुस्त राहते आणि मानसिक ताणतणाव कमी होतो.
• हृदयविकार, मधुमेह यांसारख्या आजारांचा धोका कमी होतो.
• पचनसंस्था सुधारते आणि झोप चांगली लागते.

8. यादी करा.

अ. विषाणूजन्य रोग:  डेंग्यू, स्वाईन फ्लू, कावीळ, एड्स.

आ. जीवाणूजन्य रोग: क्षय, कॉलरा, टायफॉईड, पटकी.

इ. कीटकांमार्फत पसरणारे रोग: मलेरिया, डेंग्यू, हत्तीरोग, प्लेग.

ई. अनुवंशिकतेने येणारे रोग: हिमोफिलिया, थॅलेसेमिया, डाऊन सिंड्रोम, मधुमेह (काही प्रकार).

9. कर्करोगावरील आधुनिक निदान व वैद्यकीय उपचार पद्धती विषयी माहिती लिहा.

उत्तर – कर्करोगावरील आधुनिक निदान व वैद्यकीय उपचार पद्धती विषयी माहिती:

निदान:

• बायोप्सी – पेशींची तपासणी.
• सी.टी. स्कॅन आणि एम.आर.आय. स्कॅन – शरीरातील गाठी शोधण्यासाठी.
• मॅमोग्राफी – स्तनाच्या कर्करोगाचे निदान.

उपचार:

• शस्त्रक्रिया – ट्युमर काढून टाकण्यासाठी.
• किरणोपचार (Radiotherapy) – कर्करोगाच्या पेशी नष्ट करण्यासाठी.
• रसायनोपचार (Chemotherapy) – औषधांच्या मदतीने कर्करोग नष्ट करण्यासाठी.
• इम्युनोथेरपी – शरीराची प्रतिकारशक्ती वाढवण्यासाठी.

10. तुमच्या घरी असणाऱ्या औषधांची नावे व त्‍यातील घटक लिहा व त्‍यांची यादी करा.