सामान्य विज्ञान Question Answer Class 8 Chapter 19 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

ताऱ्यांची जीवनयात्रा

पृष्ठ क्रमांक १२९

1. दीर्घिका (Galaxy) म्हणजे काय?

उत्तर – दीर्घिका म्हणजे अब्जावधी तारे, त्यांच्या ग्रहमालिका आणि ताऱ्यांमधील रिकाम्या जागेत आढळणाऱ्या आंतरतारकीय मेघांचा (interstellar clouds) समूह असतो. आपली सूर्यमाला मंदाकिनी नावाच्या चक्राकार दीर्घिकेत स्थित आहे.

2. आपल्या सूर्यमालेत कोणकोणते घटक आहेत?

उत्तर – आपल्या सूर्यमालेत सूर्य, आठ ग्रह (बुध, शुक्र, पृथ्वी, मंगळ, गुरू, शनी, यूरेनस, नेपच्यून), त्यांच्या उपग्रह, लघुग्रह, धूमकेतू आणि उल्कापिंड यांचा समावेश होतो.

3. तारे व ग्रह यांतील प्रमुख फरक कोणते?

उत्तर –

4. उपग्रह म्हणजे काय?

उत्तर – जो ग्रहाच्या भोवती फिरतो आणि ग्रहाच्या गुरुत्वाकर्षणामुळे स्थिर असतो, त्याला उपग्रह म्हणतात. उपग्रह दोन प्रकारचे असतात –

• नैसर्गिक उपग्रह (उदा. चंद्र – पृथ्वीचा उपग्रह)
• कृत्रिम उपग्रह (उदा. IRS, INSAT)

5. आपल्या सर्वांत जवळ असलेला तारा कोणता?

उत्तर – आपल्या सर्वांत जवळ असलेला तारा सूर्य आहे. सूर्य आपल्यापासून साधारणतः 150 दशलक्ष कि.मी. अंतरावर आहे. सूर्याखालोखाल जवळ असलेला तारा प्रॉक्सिमा सेंटॉरी (Proxima Centauri) आहे, जो पृथ्वीपासून 4.2 प्रकाशवर्षे दूर आहे.

पृष्ठ क्रमांक १३१

1. संतुलित व असंतुलित बले म्हणजे काय?

उत्तर –

• संतुलित बले: जेव्हा एका वस्तूवर कार्य करणारी बले परस्परांना विरोध करतात आणि त्यांचा एकूण परिणाम शून्य होतो, तेव्हा ती संतुलित बले असतात. अशा वेळी वस्तू स्थिर राहते किंवा समान वेगाने हालचाल करत राहते.
  उदाहरण: जर रस्सीखेच खेळात दोन्ही बाजूंनी समान शक्तीने खेचले गेले, तर रस्सीचा मध्यबिंदू हलत नाही.
• असंतुलित बले: जेव्हा वस्तूवर कार्य करणाऱ्या बलांमध्ये संतुलन नसते आणि त्या वस्तूच्या गतीत बदल करतात, तेव्हा त्या असंतुलित बले असतात.
  उदाहरण: जर एक गट रस्सीला अधिक जोरात खेचला, तर रस्सी त्यांच्या दिशेने सरकते.

स्वाध्याय

1. शोधा म्हणजे सापडेल.

अ. आपल्या दीर्घिकेचे नाव मंदाकिनी हे आहे.

आ. प्रचंड अंतरे मोजण्यासाठी प्रकाशवर्ष हे एकक वापरतात.

इ. प्रकाशाचा वेग 3,00,000 km/s एवढा आहे.

ई. आपल्या आकाशगंगेत सुमारे अब्जावधी तारे आहेत.

उ. सूर्याची अंतिम अवस्था श्वेत बटू असेल.

ऊ. ताऱ्यांचा जन्म आंतरतारकीय मेघांपासून होतो.

ए. आकाशगंगा ही एक चक्राकार दीर्घिका आहे.

ऐ. तारे हे तप्त वायूचे गोल असतात.

ओ. ताऱ्यांचे वस्तुमान सूर्याच्या वस्तुमानाच्या सापेक्ष मोजले जाते.

औ. सूर्यापासून पृथ्वीपर्यंत प्रकाश येण्यास 8 मिनिटे एवढा वेळ लागतो, तर चंद्रापासून पृथ्वीपर्यंत प्रकाश येण्यास 1 सेकंद एवढा वेळ लागतो.

अं. ताऱ्याचे वस्तुमान जितके अधिक तितकी त्याची उत्क्रांती जलद गतीने होते.

अः. ताऱ्याच्या जीवनकाळात किती प्रकारची इंधने वापरली जातात हे त्याच्या वस्तुमानावर अवलंबून असते.

2. कोण खरे बोलतय?

अ. प्रकाशवर्ष हे एकक काल मोजण्यासाठी वापरतात.

उत्तर – चूक: प्रकाशवर्ष हे अंतर मोजण्यासाठी वापरले जाते, काल मोजण्यासाठी नाही

आ. ताऱ्याची अंतिम अवस्था त्याच्या मूळ वस्तुमानावर अवलंबून असते.

उत्तर – बरोबर: ताऱ्याची अंतिम अवस्था त्याच्या मूळ वस्तुमानावर अवलंबून असते.

इ. ताऱ्यातील गुरुत्वीय बल त्यातील इलेक्ट्रॉनच्या दाबाशी समतोल झाल्यास तारा न्यूट्रॉन तारा होतो.

उत्तर – चूक: ताऱ्यातील गुरुत्वीय बल त्यातील न्युट्रॉनच्या दाबाशी समतोल झाल्यास तारा न्युट्रॉन तारा होतो.

ई. कृष्ण विवरातून केवळ प्रकाशच बाहेर पडू शकतो.

उत्तर – चूक: कृष्ण विवरातून काहीही बाहेर पडू शकत नाही, अगदी प्रकाशही नाही.

उ. सूर्याच्या उत्क्रांती दरम्यान सूर्य महाराक्षसी अवस्थेतून जाईल.

उत्तर – बरोबर: सूर्याच्या उत्क्रांती दरम्यान सूर्य महाराक्षसी अवस्थेतून जाईल.

ऊ. सूर्याची अंतिम अवस्था श्वेत बटू ही असेल.

उत्तर – बरोबर: सूर्याची अंतिम अवस्था श्वेत बटू ही असेल.

3. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

अ. ताऱ्यांची निर्मिती कशी होते?

उत्तर – ताऱ्यांची निर्मिती आंतरतारकीय मेघांपासून होते. आंतरतारकीय मेघ हे वायू व धुळीचे प्रचंड ढग असतात. एखाद्या विक्षोभामुळे (disturbance) हे मेघ आकुंचित होतात, त्यामुळे त्यांची घनता व तापमान वाढते. केंद्रातील तापमान खूप वाढल्यावर अणुऊर्जा निर्मिती सुरू होते आणि एक नवीन तारा जन्माला येतो.

आ. ताऱ्यांची उत्क्रांती कशामुळे होते?

उत्तर – ताऱ्यांची उत्क्रांती त्यांच्या केंद्रातील इंधनाच्या ज्वलनामुळे होते. ऊर्जा निर्माण होत राहण्यासाठी ताऱ्यात इंधन जळत राहावे लागते. जेव्हा इंधन संपते, तेव्हा तारा आकुंचित होतो किंवा प्रसरण पावतो. ताऱ्याच्या वस्तुमानानुसार त्याची उत्क्रांती ठरते.

इ. ताऱ्यांच्या तीन अंतिम अवस्था कोणत्या?

उत्तर – ताऱ्याच्या मूळ वस्तुमानावरून त्याच्या अंतिम अवस्थेचा निर्णय होतो. त्या खालीलप्रमाणे आहेत –

1. श्वेत बटू (White Dwarf) – जर ताऱ्याचे वस्तुमान सूर्याच्या 8 पटींपेक्षा कमी असेल, तर तो श्वेत बटू बनतो.
2. न्युट्रॉन तारा (Neutron Star) – जर ताऱ्याचे वस्तुमान 8 ते 25 पट असेल, तर महाविस्फोटानंतर तो न्युट्रॉन तारा बनतो.
3. कृष्ण विवर (Black Hole) – जर ताऱ्याचे वस्तुमान 25 पटींपेक्षा जास्त असेल, तर तो कृष्ण विवरामध्ये रूपांतरित होतो.

ई. कृष्ण विवर हे नाव कशामुळे पडले?

उत्तर – कृष्ण विवर (Black Hole) या नावामागचे कारण म्हणजे त्याचे अत्यंत प्रबळ गुरुत्वीय क्षेत्र. कृष्ण विवरातून काहीही बाहेर पडू शकत नाही, अगदी प्रकाशही नाही. त्यामुळे आपण त्याला पाहू शकत नाही आणि तो पूर्णतः काळ्या रंगाचा वाटतो, म्हणून त्याला कृष्ण विवर असे नाव दिले गेले.

उ. न्युट्रॉन तारा ही कोणत्या प्रकारच्या ताऱ्यांची अंतिम स्थिती असते?

उत्तर – न्युट्रॉन तारा ही सूर्याच्या वस्तुमानाच्या 8 ते 25 पट वस्तुमान असलेल्या ताऱ्यांची अंतिम स्थिती असते. महाविस्फोटानंतर ताऱ्याचा केंद्रभाग अत्यंत जास्त घनता असलेल्या न्युट्रॉनमध्ये रूपांतरित होतो आणि त्याला न्युट्रॉन तारा म्हणतात.