सामान्य विज्ञान Question Answer Class 8 Chapter 18 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

परिसंस्था

पृष्ठ क्रमांक १२२

1. तुमच्या सभोवताली कोणकोणते घटक आढळतात?

उत्तर – आपल्या सभोवताल सजीव आणि निर्जीव घटक आढळतात. यामध्ये सजीव घटक म्हणजे झाडे, प्राणी, पक्षी, कीटक, सूक्ष्मजीव, आणि मनुष्यप्राणी येतात. निर्जीव घटकांमध्ये हवा, पाणी, माती, सूर्यप्रकाश, तापमान इत्यादींचा समावेश होतो.

2. तुमचा या घटकांशी काही प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष संबंध येतो का विचार करा.

उत्तर – होय, या घटकांशी सतत प्रत्यक्ष व अप्रत्यक्ष संबंध येतो. उदाहरणार्थ, वनस्पतींमुळे आपल्याला ऑक्सिजन मिळतो, प्राण्यांवर आपले अन्नसाखळी अवलंबून असते, आणि अजैविक घटक आपले जीवनमान ठरवतात.

पृष्ठ क्रमांक १२३

1. वरील आंतरक्रियेत सूक्ष्मजीवांची भूमिका काय आहे ?

उत्तर – सूक्ष्मजीव हे विघटक म्हणून कार्य करतात. ते मृत वनस्पती व प्राण्यांचे अवशेष विघटित करून त्यातील पोषकतत्त्वे मातीमध्ये मिसळतात आणि ते पुन्हा वनस्पतींना मिळतात. त्यामुळे परिसंस्थेतील पोषणचक्र सुरळीत चालते.

2. अजैविक घटक उत्पादकांना कसे मिळतात ?

उत्तर – अजैविक घटक जसे की पाणी, सूर्यप्रकाश, हवा, आणि खनिजे हे थेट निसर्गातून वनस्पतींना (उत्पादकांना) मिळतात. वनस्पती हे घटक वापरून अन्ननिर्मिती करतात.

3. भक्षक कोठून अन्न मिळवतात ?

उत्तर – भक्षक (मांसाहारी प्राणी) आपल्या अन्नासाठी शाकाहारी प्राण्यांवर अवलंबून असतात. उदाहरणार्थ, वाघ हरिणाचा शिकार करतो, तर साप उंदीर खातो.

पृष्ठ क्रमांक १२४

1. गवताळ प्रदेशांना कोणत्या कारणांमुळे धोके संभवतात?

उत्तर – गवताळ प्रदेशांना वनतोड, शेतीसाठी वापर, औद्योगिकीकरण, शिकार, आणि हवामान बदल यांसारख्या कारणांमुळे धोका निर्माण होतो.

2. आशियाई चित्ता ही प्रजाती मागील शतकात नामशेष का झाली?

उत्तर – मुख्य कारणे म्हणजे अनिर्बंध शिकार, अधिवास नष्ट होणे, आणि मानवाचा वाढता हस्तक्षेप. भारतात 1952 मध्ये आशियाई चित्ता पूर्णतः नामशेष झाला.

3. ‘आशियाई चित्ता’ इंटरनेटवरून बघा व वर्णन लिहा.

उत्तर – आशियाई चित्ता हा आफ्रिकन चित्त्यापेक्षा लहान असतो. त्याच्या अंगावर ठिपके असतात आणि तो अतिशय वेगवान धावू शकतो. सध्या तो प्रामुख्याने इराणमध्ये आढळतो.

पृष्ठ क्रमांक 125

1. वृक्ष ही स्वतंत्र परिसंस्था आहे का?

उत्तर – वृक्ष स्वतः एक परिसंस्था नसला तरी तो अनेक जीवांना आसरा देतो, अन्नपुरवठा करतो, आणि पर्यावरणीय संतुलन राखतो. त्यामुळे तो परिसंस्थेचा एक महत्त्वाचा घटक आहे.

जंगल परिसंस्थेतील विविध घटकांची माहिती लिहा.

उत्तर –

• उत्पादक: साग, चंदन, देवदार यांसारखी झाडे
• प्राथमिक भक्षक: मुंगी, फुलपाखरे, ससे
• द्वितीयक भक्षक: साप, कोल्हा, पक्षी
• तृतीयक भक्षक: वाघ, सिंह
• विघटक: सूक्ष्मजीव, बुरशी

पृष्ठ क्रमांक १२६

1. आपल्या परिसरातील नदी, तलाव किंवा तळे या परिसंस्था सुरक्षित आहेत का ?

उत्तर – मानवी हस्तक्षेप, प्रदूषण, आणि जलस्तर कमी होणे यामुळे अनेक नैसर्गिक जलस्रोत धोक्यात आले आहेत.

पृष्ठ क्रमांक १२८

1. धरणामुळे कोणत्या जैविक घटकांवर परिणाम होतो?

उत्तर – माशांचे प्रमाण कमी होते, जलचर प्राणी आणि वनस्पती नष्ट होतात, स्थलांतर करणाऱ्या पक्ष्यांच्या अधिवासावर परिणाम होतो.

नदीतील वाहत्या पाण्यातील जैविक घटकांवर काय परिणाम होत असतील?

उत्तर – प्रवाह कमी झाल्याने काही प्रजाती नष्ट होतात, ऑक्सिजनचे प्रमाण कमी होते, जैविक अन्नसाखळी बिघडते.

स्वाध्याय

1. खालील पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून रिकाम्या जागा भरा.

अ. हवा, पाणी, खनिजे, मृदा ही परिसंस्थेतील असेंद्रिय घटक होय. (भौतिक, सेंद्रिय, असेंद्रिय)

आ. परिसंस्थेतील नदी, तळे, समुद्र हे जलीय परिसंस्थेची उदाहरणे आहेत. (भूतल, जलीय, कृत्रिम)

इ. परिसंस्थेमध्ये ‘मानव’ प्राणी भक्षक गटात मोडतो.

2. योग्य जोड्या जुळवा.

3. माझ्याविषयी माहिती सांगा.

अ. परिसंस्था:परिसंस्था म्हणजे सजीव आणि निर्जीव घटकांमधील परस्परसंबंध आणि त्यातून निर्माण होणारी नैसर्गिक संघटना. यामध्ये वनस्पती, प्राणी, सूक्ष्मजीव यांच्यासोबतच हवा, पाणी, माती, तापमान हे घटक देखील समाविष्ट असतात.

आ. बायोम्स:बायोम्स म्हणजे पृथ्वीवरील मोठ्या प्रमाणात असणाऱ्या परिसंस्थांचे गट. उदा. वाळवंटी बायोम, गवताळ प्रदेश बायोम, सदाहरित जंगल बायोम इत्यादी.

इ. अन्नजाळे:अन्नजाळे म्हणजे परिसंस्थेमध्ये सजीवांमध्ये असलेली अन्नसाखळी. यात उत्पादक, प्राथमिक भक्षक, द्वितीयक भक्षक, तृतीयक भक्षक आणि विघटक यांचा समावेश होतो.

4. शास्त्रीय कारणे द्या.

अ. परिसंस्थेतील वनस्पतींना उत्पादक म्हणतात.

उत्तर – वनस्पती सूर्यप्रकाशाच्या मदतीने प्रकाशसंश्लेषण करून अन्न तयार करतात. त्या स्वतः अन्न निर्माण करून अन्य सजीवांसाठी पोषण स्रोत म्हणून काम करतात. त्यामुळे त्यांना उत्पादक म्हणतात.

आ. मोठ्या धरणांमुळे परिसंस्था नष्ट होतात.

उत्तर – धरणांमुळे नैसर्गिक नदीप्रवाह बाधित होतो. परिणामी, जलीय सजीवांच्या जीवनावर परिणाम होतो. तसेच, अनेक जमिनी पाण्याखाली जातात, त्यामुळे तेथील जैवविविधता कमी होते.

इ. दुधवा जंगलात गेंड्यांचे पुनर्वसन करण्यात आले.

उत्तर – दुधवा जंगलातील एकशिंगी गेंडे अनिर्बंध शिकारीमुळे नामशेष झाले होते. त्यामुळे 1984 मध्ये त्यांचे पुनर्वसन करण्यात आले. हे जैवविविधतेच्या संरक्षणासाठी महत्त्वाचे ठरले.

5. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

अ. लोकसंख्या वाढीचे परिसंस्थांवर काय परिणाम झाले?

उत्तर –

• नैसर्गिक संसाधनांचा अतिरेकी वापर वाढला.
• जंगलतोड, शहरीकरण आणि प्रदूषण वाढले.
• जैवविविधतेला धोका निर्माण झाला.

आ. परिसंस्थेच्या ऱ्हासास शहरीकरण कसे जबाबदार आहे?

उत्तर –

• शहरीकरणामुळे मोठ्या प्रमाणात वृक्षतोड केली जाते.
• नैसर्गिक परिसंस्थांचे कृत्रिम परिसंस्थांमध्ये रूपांतर होते.
• औद्योगिक आणि घरगुती कचऱ्यामुळे पर्यावरण दूषित होते.

इ. नैसर्गिक परिसंस्थांमध्ये मोठा बदल घडवणारी युद्धे का होतात?

उत्तर –

• बाँबस्फोट, प्रदूषण आणि जंगलतोड यामुळे परिसंस्था उद्ध्वस्त होते.
• युद्धांमुळे जलप्रदूषण आणि वायूप्रदूषण वाढते.
• काही ठिकाणी परिसंस्था कायमस्वरूपी नष्ट होतात.

ई. परिसंस्थेतील घटकांमधील आंतरक्रिया स्पष्ट करा.

उत्तर –

• सजीव आणि निर्जीव घटकांमध्ये परस्पर संबंध असतो.
• वनस्पती कार्बन डायऑक्साइड शोषून ऑक्सिजन सोडतात, ज्याचा उपयोग प्राणी करतात.
• मृत सजीवांचे विघटन सूक्ष्मजीव करतात आणि त्यामुळे मातीला पोषण मिळते.

उ. सदाहरित जंगल व गवताळ प्रदेश या परिसंस्थेतील ठळक फरक:

उत्तर –