सामान्य विज्ञान Question Answer Class 8 Chapter 17 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

मानवनिर्मित पदार्थ

पृष्ठ क्रमांक ११७

1. रासायनिक पदार्थांच्या साठवणुकीसाठी प्लॅस्टिकच्या टाक्यांचा उपयोग का केला जातो ?

उत्तर – प्लॅस्टिकच्या टाक्यांचा उपयोग रासायनिक पदार्थांच्या साठवणुकीसाठी केला जातो कारण प्लॅस्टिकचे काही महत्त्वाचे गुणधर्म आहेत:

1. गंजत नाही – प्लॅस्टिकवर पाण्याचा, आर्द्रतेचा किंवा कोणत्याही रासायनिक पदार्थाचा परिणाम होत नाही, त्यामुळे ते टिकाऊ असते.
2. अविघटनशील – प्लॅस्टिक सहज विघटन होत नाही, त्यामुळे त्यात साठवलेले पदार्थ सुरक्षित राहतात.
3. विद्युत व उष्णतेचा दुर्वाहक – प्लॅस्टिक विद्युत आणि उष्णतेचा चांगला दुर्वाहक नसल्यामुळे रासायनिक पदार्थांच्या सुरक्षित साठवणुकीसाठी उपयुक्त ठरते.
4. हलके व मजबूत – प्लॅस्टिक हलके असल्यामुळे वाहून नेणे सोपे होते, तसेच ते टिकाऊ असल्यामुळे सहज तुटत नाही.
5. अनेक प्रकारचे पदार्थ साठवता येतात – प्लॅस्टिकचे विविध प्रकार आहेत, जसे की पॉलीप्रोपिलीन (PP) आणि पॉलीव्हिनाइल क्लोराइड (PVC), जे रासायनिक पदार्थ साठवण्यासाठी योग्य आहेत.

2. घरगुती वापराच्या विविध वस्तूंची जागा प्लॅस्टिकने का घेतली आहे ?

उत्तर – घरगुती वापराच्या विविध वस्तू प्लॅस्टिकच्या बनवल्या जातात कारण त्याचे अनेक फायदे आहेत:

1. स्वस्त आणि टिकाऊ – प्लॅस्टिकच्या वस्तू स्वस्त आणि अधिक काळ टिकणाऱ्या असतात.
2. हलके आणि वाहून नेण्यास सोपे – काच किंवा धातूंपेक्षा प्लॅस्टिक हलके असते, त्यामुळे घरगुती वापरासाठी सोयीस्कर आहे.
3. गंजत नाही आणि टिकाऊ असते – प्लॅस्टिकवर हवेतील आर्द्रतेचा, पाण्याचा किंवा अन्य कोणत्याही वातावरणाचा परिणाम होत नाही.
4. अनेक रंग आणि आकारात उपलब्ध – प्लॅस्टिकपासून विविध रंगांच्या आणि आकारांच्या वस्तू तयार करता येतात, जसे की खेळणी, बाटल्या, भांडी, फर्निचर इत्यादी.
5. सुलभ देखभाल आणि स्वच्छता – प्लॅस्टिक स्वच्छ करणे सोपे असते आणि त्यामुळे ते स्वयंपाकघरातील आणि स्नानगृहातील वस्तूंसाठी उपयुक्त ठरते.
6. उष्णतेचा आणि विद्युतचा दुर्वाहक – प्लॅस्टिक उष्णता व विद्युत प्रवाह सहज पार करत नाही, त्यामुळे इलेक्ट्रॉनिक वस्तूंमध्येही त्याचा उपयोग केला जातो.

स्वाध्याय

1. शोधा म्‍हणजे सापडेल.

अ. प्लॅस्टिकमध्ये आकार्यता हा गुणधर्म आहे, म्हणून त्याला हवा तो आकार देता येतो.

आ. मोटारगाड्यांना टेफ्लॉन चे कोटिंग करतात.

इ. थर्मोकोल 100°C पेक्षा अधिक तापमानाला द्रव अवस्थेत जातो.

ई. अल्कली सिलिकेट काच पाण्यात विरघळते.

2. माझा जोडीदार कोण ?

3. खालील प्रश्‍नांची उत्‍तरे लिहा.

अ. थर्मोकोल कोणत्या पदार्थापासून तयार करतात?

उत्तर – थर्मोकोल हा पॉलीस्टायरीन (Polystyrene – PS) पासून तयार केला जातो.

आ. PVC चे उपयोग लिहा.

उत्तर – PVC (पॉलीविनाइल क्लोराइड) चे उपयोग खालीलप्रमाणे आहेत:

1. बाटल्या, पाईप्स, रेनकोट, हँडबॅग, बूट तयार करण्यासाठी.
2. विद्युतवाहक तारांचे आवरण तयार करण्यासाठी.
3. फर्निचर, दोरखंड, खेळणी यासाठी.

इ. पुढे काही वस्‍तूंची नावे दिली आहेत त्‍या कोणत्‍या निसर्गनिर्मित अथवा मानवनिर्मित पदार्थांपासून तयार होतात ते लिहा.
(चटई, पेला, बांगडी, खुर्ची, गोणपाट, खराटा, सुरी, लेखणी)

उत्तर –

ई. काचेमधील प्रमुख घटक कोणते आहेत?

उत्तर – काचेमधील प्रमुख घटक:

1. सिलिका (SiO₂) – मुख्य घटक (वाळू म्हणून ओळखला जातो).
2. सोडा (Na₂CO₃) – वितळण्याचे तापमान कमी करण्यासाठी.
3. चुनखडी (CaCO₃) – काच मजबूत करण्यासाठी.
4. मॅग्नेशियम ऑक्साइड (MgO) – काचेला विशेष गुणधर्म देण्यासाठी.

उ. प्‍लॅस्टिक कसे तयार करतात?

उत्तर – प्लॅस्टिक हे सेंद्रिय बहुवारिकांपासून (organic polymers) तयार होते. यासाठी विविध मोनोमर्स (Monomers) एकत्र जोडून पॉलिमरायझेशन प्रक्रिया केली जाते. उदाहरणार्थ, पॉलीथिलीन (Polyethylene), PVC (Polyvinyl Chloride), पॉलीप्रोपिलीन (Polypropylene) यांचा उपयोग विविध प्रकारच्या प्लॅस्टिक वस्तू तयार करण्यासाठी केला जातो.

4. फरक स्‍पष्‍ट करा.

अ. मानवनिर्मित पदार्थ व निसर्गनिर्मित पदार्थ

आ. उष्‍मा मृदू प्‍लॅस्टिक व उष्‍मादृढ प्‍लॅस्टिक

5. खालील प्रश्‍नांची तूमच्‍या शब्‍दांत उत्‍तरे लिहा.

अ. पर्यावरण व मानवी आरोग्‍यावर खालील पदार्थांचा होणारा परिणाम व उपाययोजना स्‍पष्‍ट करा.

1. प्लॅस्टिक:

परिणाम:

• प्लॅस्टिक अविघटनशील असल्यामुळे पर्यावरणात शेकडो वर्षे टिकते.
• प्लॅस्टिक जाळल्याने विषारी वायू तयार होतात.
• समुद्र व नद्यांमध्ये प्लॅस्टिक कचरा वाढतो.

उपाययोजना:

• प्लॅस्टिकचा कमीत कमी वापर करावा.
• पुनर्वापर (Reuse) आणि पुनर्चक्रण (Recycle) करावे.
• कागदाच्या, कापडी पिशव्यांचा वापर करावा.

2. काच:

परिणाम:

• काच अविघटनशील असल्यामुळे काच तुकडे पर्यावरणात साचतात.
• काच निर्मितीमध्ये जास्त उष्णता लागते, त्यामुळे ऊर्जा वापर जास्त होतो.

उपाययोजना:

• काचेचे पुनर्चक्रण करावे.
• वापरलेली काच पुन्हा वितळवून नवीन वस्तू तयार कराव्यात.

3. थर्मोकोल:

परिणाम:

• थर्मोकोल जैवअविघटनशील आहे आणि पर्यावरणात टिकून राहतो.
• जाळल्याने स्टायरीन वायू निघतो, जो आरोग्यास हानीकारक आहे.
• थर्मोकोलमधील घटक कर्करोगास कारणीभूत ठरू शकतात.

उपाययोजना:

• थर्मोकोलचा कमीत कमी वापर करावा.
• नैसर्गिक पर्याय जसे की कागद, लाकूड वापरावे.

आ. प्‍लॅस्टिक अविघटनशील असल्‍याने पर्यावरणाला समस्‍या निर्माण झाल्‍या आहेत, या समस्‍या कमी करण्‍यासाठी तुम्‍ही कोणते उपाय कराल?

• Reuse (पुनर्वापर) – प्लॅस्टिक वस्तू पुनः वापरणे.
• Reduce (कमी वापर) – प्लॅस्टिकच्या वस्तूंचा कमीत कमी वापर करणे.
• Recycle (पुनर्चक्रण) – प्लॅस्टिकचा पुनर्वापर करून नवीन वस्तू बनवणे.
• Replace (पर्याय शोधणे) – प्लॅस्टिकच्या ऐवजी कापड, कागद, लाकूड यासारख्या पर्यावरणपूरक पदार्थांचा वापर करणे.
• Public Awareness (जागृती निर्माण करणे) – प्लॅस्टिकच्या दुष्परिणामांबाबत लोकांमध्ये जनजागृती करणे.

6. टीपा लिहा.

अ. काचनिर्मिती:

• काच बनवण्यासाठी वाळू, सोडा, चुनखडी आणि इतर घटकांचे मिश्रण तापवले जाते.
• मिश्रण 1500°C तापमानापर्यंत नेऊन वितळवले जाते.
• काच उत्पादनात विविध प्रकार असतात जसे की सोडा-लाईम काच, बोरोसिलिकेट काच, प्रकाशीय काच इत्यादी.

आ. प्रकाशीय काच:

• वाळू, सोडा, बेरियम ऑक्साइड आणि बोरॉनचे मिश्रण वापरून प्रकाशीय काच तयार होते.
• याचा उपयोग चष्म्याचे भिंग, दुर्बिणी, सूक्ष्मदर्शक यामध्ये होतो.
• विशिष्ट घटक मिसळल्याने काचेला वेगवेगळे रंग मिळतात.

इ. प्लॅस्टिकचे उपयोग:

1. घरगुती वस्तू – खेळणी, बाटल्या, भांडी.
2. औद्योगिक उपयोग – पाईप्स, इलेक्ट्रिकल वायरचे कव्हर.
3. वैद्यकीय उपकरणे – सिरिंज, कृत्रिम दात.
4. वाहने व बांधकाम – कारच्या भागांसाठी, सिमेंट मिक्सिंग टाक्या.