सामान्य विज्ञान Question Answer Class 8 Chapter 11 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

मानवी शरीर व इंद्रिय संस्था

पृष्ठ क्रमांक ७५

1. इंद्रिये व इंद्रिय संस्था कशापासून बनलेली असतात?

उत्तर – 

• इंद्रिये विविध ऊतींपासून बनलेली असतात आणि त्या विशिष्ट कार्ये पार पाडतात. ठराविक कार्यांसाठी एकत्र काम करणाऱ्या इंद्रिय समूहाला इंद्रिय संस्था म्हणतात.

2. मानवी शरीरामध्ये कोणकोणत्या इंद्रिय संस्था आहेत?

उत्तर – मानवी शरीरात विविध इंद्रिय संस्था कार्यरत असतात. त्यामध्ये खालील संस्था समाविष्ट आहेत:

1. पचनसंस्था
2. श्वसनसंस्था
3. रक्ताभिसरण संस्था
4. चेता संस्था
5. उत्सर्जन संस्था
6. प्रजनन संस्था
7. अस्थि संस्था
8. स्नायू संस्था

3. आपण गाढ झोपेत असताना शरीरामध्ये सुरू असलेली कार्ये कोणती?

उत्तर – आपण झोपेत असतानाही शरीरात काही महत्त्वपूर्ण प्रक्रिया सतत चालू असतात, जसे की:

1. हृदयाचे ठोके नियमित सुरू असतात आणि रक्ताभिसरण चालू राहते.
2. श्वसन प्रक्रिया सुरू असते, ज्यामुळे ऑक्सिजनचा पुरवठा आणि कार्बन डायऑक्साइडचा विसर्जन होत राहतो.
3. मेंदू कार्यरत राहतो, स्वप्न पाहणे, आठवणींना स्थिर करणे यासारखी कार्ये पार पडतो.
4. पचनसंस्था अन्नाचे पचन व पोषणतत्त्वांचे शोषण करत राहते.
5. शरीराची दुरुस्ती व पेशींची पुनर्बांधणी होते.

4. आपल्या शरीरात कोणकोणत्या जीवनक्रिया सतत सुरू असतात?

उत्तर – शरीरात खालील जीवनक्रिया सतत सुरू असतात:

1. श्वसन (ऑक्सिजन घेणे आणि कार्बन डायऑक्साइड बाहेर टाकणे)
2. रक्ताभिसरण (हृदयाच्या साहाय्याने रक्तवाहिनींतून रक्ताचा प्रवाह)
3. पचन (अन्नाचे विघटन व पोषणतत्त्वांचे शोषण)
4. उत्सर्जन (शरीरातील टाकाऊ पदार्थ बाहेर टाकणे)
5. प्रजनन (जीवनसातत्य टिकवण्यासाठी कार्य करणारी प्रक्रिया)
6. स्नायूंचे कार्य व हालचाली

5. प्राण्यांच्या शरीरामध्ये श्वासोच्छ्‌वासाचे कार्य कोणकोणती इंद्रिये करतात? प्राण्यांमध्ये श्वासोच्छ्वासाच्या प्रक्रियेसाठी विविध इंद्रिये असतात:

उत्तर – 

1. मानव व सस्तन प्राणी – नाक, घसा, श्वासनलिका, फुफ्फुसे
2. मासे – गिल्स (Gills)
3. उभयचर (जसे की बेडूक) – त्वचा आणि फुफ्फुसे
4. कीटक – ट्रॅकियल प्रणाली (Tracheal system)

6. श्वसनसंस्थेमध्ये कोणकोणत्या इंद्रियांचा समावेश होतो?

उत्तर – श्वसनसंस्थेमध्ये खालील इंद्रियांचा समावेश होतो:

1. नाक – हवा गाळून आत घेते
2. घसा (फॅरिंक्स) – हवा श्वासनलिकेत पाठवतो
3. श्वासनलिका (Trachea) – फुफ्फुसांकडे हवा नेते
4. फुफ्फुसे (Lungs) – ऑक्सिजन रक्तात शोषून घेतात व कार्बन डायऑक्साइड बाहेर टाकतात
5. श्वासपटल (Diaphragm) – श्वासोच्छ्वासाच्या हालचाली नियंत्रित करते

7. जेवताना बोलू नये. असे का?

उत्तर – 

• अन्न व हवेचे मार्ग घशात जवळजवळ असतात.
• श्वासनलिकेच्या प्रवेशद्वारावर एक झाकण (Epiglottis) असते, जे अन्ननलिकेत अन्न जात असताना श्वासनलिकेला झाकते.
• जेवताना बोलल्यास अन्न श्वासनलिकेत जाऊ शकते आणि गिळताना अडथळा निर्माण होऊ शकतो.
• त्यामुळे श्वास गुदमरू शकतो किंवा खोकला, शिंक यांसारख्या समस्याही उद्भवू शकतात.

पृष्ठ क्रमांक ७७

1. रक्ताभिसरण म्हणजे काय?

उत्तर – 

• हृदयाद्वारे शरीराच्या विविध अवयवांकडे रक्त पोहोचविण्याच्या आणि तेथून परत हृदयाकडे आणण्याच्या प्रक्रियेस रक्ताभिसरण म्हणतात.
• रक्ताभिसरणामुळे शरीरातील प्रत्येक पेशींपर्यंत ऑक्सिजन, पोषणतत्त्वे आणि संप्रेरके पोहोचतात तसेच टाकाऊ पदार्थ उत्सर्जन संस्थेकडे वाहून नेले जातात.

2. रक्ताभिसरण संस्थेमध्ये कोणकोणत्या इंद्रियांचा समावेश होतो?

उत्तर – रक्ताभिसरण संस्था खालील घटकांपासून बनलेली असते:

1. हृदय (Heart) – रक्त पंप करण्याचे कार्य करते.
2. रक्तवाहिन्या (Blood Vessels) – रक्तवाहिन्या तीन प्रकारच्या असतात:
   • धमन्या (Arteries) – हृदयाकडून शरीराच्या विविध भागांकडे ऑक्सिजनयुक्त रक्त वाहून नेतात.
   • शिरा (Veins) – शरीराच्या विविध भागांतील रक्त पुन्हा हृदयाकडे आणतात.
   • केशवाहिन्या (Capillaries) – धमन्या व शिरांना जोडून रक्तातील ऑक्सिजन व पोषणतत्त्वे पेशींना पुरवतात आणि टाकाऊ पदार्थ बाहेर टाकतात.
3. रक्त (Blood) – शरीरातील सर्व पेशींना आवश्यक घटकांचा पुरवठा करते आणि टाकाऊ पदार्थ बाहेर काढते.

पृष्ठ क्रमांक ७९

1. कानांच्या मागे किंवा पायांच्या टाचेच्या वरच्या बाजूस सुद्धा ठोके अनुभवले जातात हे ठोके कशामुळे होतात?

उत्तर – 

• ही ठोके हृदयाच्या स्पंदनामुळे (Heartbeat) जाणवतात.
• हृदय सतत आकुंचन-प्रसरण (Contraction-Relaxation) करत असल्यामुळे रक्तवाहिन्यांमध्ये रक्त प्रवाहित होते.
• शरीरातील काही भागांमध्ये रक्तवाहिन्या त्वचेलगत असतात (उदा. कानामागील आणि टाचेवरील भाग), त्यामुळे त्या ठिकाणी धमन्यांच्या लयबद्ध संकुचनामुळे ठोके स्पष्ट जाणवतात.

2. बोट कापले किंवा कुठेही जखम झाली की काय वाहते?

• रक्त (Blood) वाहते.
• रक्त शरीरातील रक्तवाहिन्यांमध्ये सतत प्रवाहित असते.
• जखम झाल्यावर रक्तातून प्लेटलेट्स (Platelets) आणि फायब्रिनोजेन (Fibrinogen) या घटकांमुळे रक्त गुठळी (Blood Clot) बनते, जेणेकरून रक्तस्त्राव थांबतो आणि जखम भरून येते.

स्वाध्याय

1. माझा जोडीदार शोधा.

2. खालील तक्ता पूर्ण करा.

3. नामनिर्देशित सुबक आकृत्या काढा.

अ. श्वसनसंस्था – यात नाकपुड्या, श्वासनलिका, फुफ्फुसे आणि वायूकोश यांचा समावेश होतो.

आ. हृदयाची आंतररचना – यात हृदयाच्या चार कप्प्यांचे (उजवी आणि डावी अलिंद व निलय) तसेच महाधमनी आणि फुफ्फुसशिरांचे चित्र असते.

4. सकारण स्पष्ट करा.

अ. मानवाचे रक्त तांबड्या रंगाचे असते.

उत्तर – 

• रक्तामध्ये हिमोग्लोबिन नावाचा रंगद्रव्य घटक असतो.
• हिमोग्लोबिनमध्ये लोह असते, जे ऑक्सिजनशी संयोग पावल्यावर तांबड्या रंगाचा दिसतो.

आ. श्वासपटलाची वर आणि खाली होण्याची क्रिया एकापाठोपाठ एक होते.

उत्तर – 

• श्वास घेताना श्वासपटल खाली सरकते, ज्यामुळे फुफ्फुसात हवा भरते.
• श्वास सोडताना श्वासपटल वर जाते, त्यामुळे फुफ्फुसातून कार्बन डायऑक्साइड बाहेर पडतो.
• ही क्रिया सतत होत असल्यामुळे शरीराला ऑक्सिजनचा नियमित पुरवठा होतो.

इ. रक्तदानास सर्वश्रेष्ठ दान संबोधले जाते.

उत्तर – 

• रक्ताचा कोणताही कृत्रिम पर्याय नाही.
• अपघात, शस्त्रक्रिया किंवा गरोदर महिलांसाठी रक्तदान अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
• एक रक्तदात्याने दिलेले रक्त अनेक जीव वाचवू शकते.

ई. ‘O’ रक्तगट असलेल्या व्यक्तीला ‘सार्वत्रिक दाता’ म्हणतात.

उत्तर – 

• ‘O’ गटाच्या रक्तामध्ये कोणतेही प्रतिजन (Antigens) नसते, त्यामुळे हे कोणत्याही रक्तगटाच्या व्यक्तीला दिले जाऊ शकते.
• म्हणूनच ‘O’ रक्तगट असलेल्या व्यक्तींना सार्वत्रिक दाता (Universal Donor) म्हणतात.

उ. आहारात मिठाचे प्रमाण कमी असावे.

• जास्त मीठ घेतल्याने रक्तदाब वाढतो, हृदयावर ताण येतो.
• त्यामुळे उच्च रक्तदाब, हृदयरोग आणि मूत्रपिंडाच्या समस्यांचा धोका वाढतो.

5. खालील प्रश्नांची उत्तरे तुमच्या शब्दांत लिहा.

अ. रक्ताभिसरण संस्थेचा श्वसन, पचन व उत्सर्जन संस्थेशी असणारा संबंध कार्याच्या स्वरूपात लिहा.

उत्तर – 

• श्वसनसंस्था: रक्त फुफ्फुसांमधून ऑक्सिजन घेतो आणि कार्बन डायऑक्साइड फुफ्फुसांकडे वाहून नेतो.
• पचनसंस्था: आतड्यांमधून पोषणतत्त्वे रक्तात शोषली जातात आणि शरीरभर पोहोचवली जातात.
• उत्सर्जनसंस्था: रक्तातील टाकाऊ पदार्थ मूत्रपिंडाकडे नेले जातात व ते मूत्राद्वारे बाहेर टाकले जातात.

आ. मानवी रक्ताची संरचना व कार्ये लिहा.

उत्तर – रक्ताच्या घटकांमध्ये:

1. रक्तद्रव्य (Plasma): पोषणतत्त्वे आणि हार्मोन्स वाहून नेते.
2. लाल रक्तपेशी (RBC): हिमोग्लोबिनद्वारे ऑक्सिजन वाहून नेतात.
3. पांढऱ्या रक्तपेशी (WBC): शरीराच्या संरक्षणासाठी रोगप्रतिकारशक्ती वाढवतात.
4. रक्तपट्टिका (Platelets): रक्त गुठळी तयार करून रक्तस्राव थांबवतात.

इ. रक्तदानाचे महत्त्व व गरज स्पष्ट करा.

उत्तर – 

• अपघातग्रस्त, शस्त्रक्रिया आणि रक्ताल्पता असलेल्या रुग्णांसाठी रक्तदान जीवनावश्यक असते.
• रक्ताचा साठा कमी पडू नये म्हणून नियमित रक्तदान करणे महत्त्वाचे आहे.

6. फरक स्पष्ट करा.

अ. धमन्या व शिरा

आ. बहिःश्वसन व अंतःश्वसन

7. रक्तदान करणाऱ्या व्यक्तीसाठी निरोगी असल्याबाबतचे कोणते निकष लक्षात घ्याल?

उत्तर – रक्तदान करणाऱ्या व्यक्तीसाठी निकष:

• वय 18 ते 65 वर्षे असावे.
• वजन 50 किलोपेक्षा जास्त असावे.
• हिमोग्लोबिन पातळी 12.5 ग्रॅम/dL पेक्षा जास्त असावी.
• रक्तदाब सामान्य असावा.
• कोणताही संसर्गजन्य आजार नसावा.

8. कंसात दिलेल्या पर्यायांचा योग्य ठिकाणी वापर करा व रिकाम्या जागा भरा. (हिमोग्लोबीन, आम्लारीधर्मी, श्वासपटल, अस्थिमज्जा, ऐच्छिक, अनैच्छिक, आम्लधर्मी)

अ. रक्तातील तांबड्या पेशीमध्ये हिमोग्लोबिन हे लोहाचे संयुग असते.

आ. श्वासपटल हे उदरपोकळी व उरोपोकळी यांच्या दरम्यान असते.

इ. हृदय स्नायू अनैच्छिक असतात.ई. ऑक्सिजनमुक्त रक्ताचा सामू pH आम्लधर्मी असतो.

उ. RBC ची निर्मिती अस्थिमज्जा मध्ये होते.

9. आमच्यातील वेगळे कोण ते ओळखा.

अ. A, O, K, AB, B

उत्तर – K (कारण हा रक्तगट नाही.)

आ. रक्तद्रव्य, रक्तपट्टीका, रक्तपराधान, रक्तकणिका

उत्तर – रक्तपराधान (कारण इतर घटक रक्ताच्या पेशी आहेत.)

इ. श्वासनलिका, वायूकोश, श्वासपटल, केशिका

उत्तर – श्वासपटल (कारण इतर सर्व श्वसनसंस्थेशी संबंधित आहेत.)

ई. न्यूट्रोफिल, ग्लोब्युलिन्स, ॲल्ब्युमिन, प्रोथ्रोम्बीन

उत्तर – न्यूट्रोफिल (कारण इतर सर्व प्रथिने आहेत.)

10. खालील उतारा वाचा व रोग/विकार ओळखा.

आज तिचे बाळ दीड वर्षाचे झाले, पण ते निरोगी, हसरे नाही. ते सारखे किरकिर करते, दिवसेंदिवस अशक्त दिसत आहे. त्याला धाप लागते. त्याचा श्वास फार जलद आहे. त्याची नखे निळसर दिसू लागली आहेत.

उत्तर – 

• वर्णनानुसार बाळाला जन्मजात हृदयरोग किंवा अॅनिमिया असण्याची शक्यता आहे.
• नखे निळसर होणे आणि श्वासोच्छ्वासाचा त्रास म्हणजे सायनोसिस (Cyanosis) लक्षण असू शकते.

11. तुमच्या शेजारच्या काकांचे रक्तदाबाच्या विकाराचे निदान डॉक्टरांनी केले आहे. त्यांचा रक्तदाब नियंत्रणात राहण्यासाठी त्यांनी काय करावे बरे?

उत्तर – उच्च रक्तदाब नियंत्रणात ठेवण्यासाठी:

• कमी मीठ असलेला आहार घ्यावा.
• नियमित व्यायाम करावा.
• धूम्रपान व मद्यपान टाळावे.
• मनःशांतीसाठी ध्यान-योग करावा.
• डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार औषधे घ्यावीत.