सामान्य विज्ञान Question Answer Class 8 Chapter 10 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

पेशी व पेशी अंगके

पृष्ठ क्रमांक ६७

1. सजीवांमध्येकिती प्रकारच्या पेशी आढळतात?

उत्तर – सजीवांमध्ये विविध अवयवांमध्ये कार्यानुसार वेगवेगळ्या आकारांच्या व प्रकारांच्या पेशी आढळतात.

2. पेशींचे निरीक्षण करण्यासाठी तुम्ही कोणते उपकरण वापरले होते ? का व कसे ?

उत्तर –

• पेशींचे निरीक्षण करण्यासाठी संयुक्त सूक्ष्मदर्शक वापरले जाते.
• सूक्ष्मदर्शकामुळे पेशींचे विविध घटक स्पष्टपणे दिसतात.
• कांद्याच्या पापुद्र्याची आयोडिनरंजित काचपट्टी सूक्ष्मदर्शकाखाली पाहिल्यास गोलसर केंद्रक स्पष्ट दिसते.
• इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शकाच्या साहाय्याने अधिक सूक्ष्म पेशीअंगकेही पाहता येतात.

पृष्ठ क्रमांक ६८

1. पेशींमधला पदार्थांचा प्रवास कसा होतो?

उत्तर – पेशींमधला पदार्थांचा प्रवास विसरण (Diffusion) आणि परासरण (Osmosis) या प्रक्रियांद्वारे होतो.

1. विसरण (Diffusion) – गॅस किंवा द्रवातील पदार्थ उच्च एकाग्रतेच्या ठिकाणाहून निम्न एकाग्रतेच्या ठिकाणी जातात. उदा. ऑक्सिजन व कार्बन डायऑक्साइडचा पेशीमधील व बाहेरील प्रवास.
2. परासरण (Osmosis) – पाण्याचा प्रवास उच्च एकाग्रतेच्या भागाकडून निम्न एकाग्रतेच्या भागाकडे निवडक्षम पारपटल (Selective Permeable Membrane) द्वारे होतो. उदा. वनस्पती पेशींमध्ये पाण्याचा प्रवेश.

तसेच, पेशीय भक्षण (Endocytosis) आणि पेशी उत्सर्जन (Exocytosis) यांसारख्या क्रिया पेशी ऊर्जा वापरून पदार्थ आत घेण्यासाठी किंवा बाहेर टाकण्यासाठी करतात.

पृष्ठ क्रमांक ७०

1. तुमच्या इमारतीत किती प्रकारच्या पाईपलाईन्स आहेत? त्या कोणकोणती कामे करतात? त्या नसल्या तर काय होईल?

उत्तर – इमारतीत विविध प्रकारच्या पाइपलाइन असतात, जसे की –

1. पाणीपुरवठा पाइपलाइन – पिण्याचे आणि वापराचे पाणी पुरवते.
2. सांडपाणी निःसारण पाइपलाइन – वापरलेले घाण पाणी बाहेर टाकते.
3. गॅस पाइपलाइन – स्वयंपाकासाठी गॅसचा पुरवठा करते.
4. विद्युत वायरिंग (पाइपलाइनसदृश व्यवस्था) – वीजपुरवठा करते.

जर या पाइपलाइन नसत्या, तर –

• पाणी सहज मिळणार नाही.
• घाण व सांडपाणी साठून राहील, ज्यामुळे अस्वच्छता व रोग होऊ शकतात.
• गॅस सहजपुरवठा होणार नाही, त्यामुळे स्वयंपाक कठीण होईल.
• विजेशिवाय अनेक उपकरणे बंद पडतील आणि जीवन कठीण होईल.

पृष्ठ क्रमांक ७१

1. शेतीकामात निर्माण झालेला पालापाचोळा व इतर कचरा कंपोस्ट खड्ड्यात टाकल्यानंतर काही दिवसांनी त्या कचऱ्याचे काय होते?

उत्तर – शेतीकामात निर्माण झालेला पालापाचोळा आणि इतर कचरा कंपोस्ट खड्ड्यात टाकल्यानंतर काही दिवसांनी त्याचे जैविक विघटन (decomposition) होते.

• लयकारिका (Lysosomes) यांसारख्या घटकांमधील पाचक विकर (Digestive Enzymes) यामुळे हा कचरा हळूहळू तुकड्यांमध्ये विभागला जातो आणि तो सेंद्रिय खतामध्ये (compost) रूपांतरित होतो.
• परिणामी, मातीस उपयुक्त अन्नद्रव्ये मिळतात आणि शेतीसाठी नैसर्गिक खत तयार होते.

पृष्ठ क्रमांक ७२

1. तुमच्या वर्गातील दिवे, पंखे तसेच शाळेतील संगणक कोणत्या ऊर्जेवर चालतात? ही ऊर्जा कुठे निर्माण होते?

उत्तर – तुमच्या वर्गातील दिवे, पंखे तसेच शाळेतील संगणक हे वीजेच्या ऊर्जेवर चालतात.

हाच सिद्धांत पेशींमध्ये तंतुकणिका (Mitochondria) द्वारे ऊर्जानिर्मितीवर लागू होतो.

• तंतुकणिकेला “पेशींचा ऊर्जा केंद्र (Powerhouse of the Cell)” म्हणतात.
• तंतुकणिका कर्बोदके आणि मेदाचे ऑक्सिडीकरण करून ATP (ॲडेनोसिन ट्रायफॉस्फेट) तयार करतात, जी पेशींसाठी आवश्यक ऊर्जा पुरवते.
• ATP च्या रूपात संग्रहित ऊर्जा पेशींच्या विविध कार्यांसाठी वापरली जाते.

2. तंतुकणिकांच्या आतील आवरण शिखायुक्त असण्याचा फायदा काय?

उत्तर – तंतुकणिकांच्या आतील आवरण शिखायुक्त असण्याचा फायदा:

तंतुकणिकेच्या आतील आवरणावर शिखा (folds) असतात, ज्यांना क्रिस्टे (Cristae) म्हणतात.

या शिखांमुळे पुढील फायदे होतात –

1. पृष्ठफळ वाढते – क्रिस्टेमुळे तंतुकणिकेचे अंतर्गत पृष्ठफळ वाढते, त्यामुळे ऊर्जानिर्मितीची कार्यक्षमता वाढते.
2. ATP निर्मितीस मदत – या भागात श्वसन प्रक्रियेसाठी आवश्यक विकरे आणि एन्झाईम्स असतात, जे ऑक्सिडेटिव्ह फॉस्फोरिलेशनद्वारे जास्त ATP तयार करतात.
3. ऊर्जा निर्मिती जलद होते – मोठ्या पृष्ठफळामुळे जास्त संख्येने ATP संश्लेषणासाठी आवश्यक क्रियाशील स्थळे (active sites) उपलब्ध होतात.

स्वाध्याय

1. मला ओळखा

अ. ATP तयार करण्याचा कारखाना आहे.

उत्तर – तंतुकणिका (Mitochondria)

आ. एकपदरी आहे, पण पेशीचा परासरणीय दाब नियंत्रित ठेवतो.

उत्तर – रिक्तिका (Vacuole)

इ. पेशीला आधार देतो पण मी पेशीभित्तिका नाही. माझे शरीर तर जाळीसारखे आहे.

उत्तर – आंतर्द्रव्यजालिका (Endoplasmic Reticulum)

ई. पेशींचा जणू रसायन कारखाना.

उत्तर – गॉल्गी संकुल (Golgi Complex)

उ. माझ्यामुळे तर आहेत पाने हिरवी.

उत्तर – हरितलवके (Chloroplasts)

2. तर काय झाले असते?

अ. लोहितरक्तकणिकेत तंतुकणिका असत्या.

उत्तर – त्या स्वतःसाठी ऑक्सिजन वापरल्या असत्या, त्यामुळे ऑक्सिजन वाहून नेण्याची क्षमता कमी झाली असती.

आ. तंतुकणिका व लवके यांमध्ये फरक नसता.

उत्तर – वनस्पती आणि प्राण्यांमध्ये ऊर्जा निर्मिती व अन्ननिर्मिती एकसारखी झाली असती.

इ. गुणसूत्रांवर जनुके नसती.

उत्तर – आनुवंशिक माहिती पुढील पिढीत जाऊ शकली नसती.

ई. पारपटल निवडक्षम नसते.

उत्तर – पेशीतील आवश्यक व अनावश्यक पदार्थ अनियंत्रितपणे आत-बाहेर गेले असते, ज्यामुळे पेशीचे संतुलन बिघडले असते.

उ. वनस्पतीत ॲन्थोसायानिन नसते.

उत्तर – फुले, फळे आणि पाने यांचे विविध रंग निर्माण झाले नसते.

3. आमच्यामध्ये वेगळा कोण? कारण द्या.

अ. केंद्रकी, तंतुकणिका, लवके, आंतर्द्रव्यजालिका

उत्तर – लवके (Plastids) वेगळे आहेत कारण ते फक्त वनस्पतीपेशींमध्ये आढळतात, इतर सर्व प्राणी व वनस्पती पेशींमध्ये आढळतात.

आ. डी.एन.ए, रायबोझोम्स, हरितलवके

उत्तर – हरितलवके (Chloroplasts) वेगळे आहेत कारण ते फक्त वनस्पती पेशींमध्ये असतात, बाकी दोन्ही घटक सर्व पेशींमध्ये आढळतात.

4. कार्येलिहा.

अ. पेशीपटल (Cell Membrane)

उत्तर – पेशीतील घटकांना बाह्य वातावरणापासून वेगळे ठेवते आणि काही पदार्थ आत-बाहेर जाऊ देते.

आ. पेशीद्रव्य (Cytoplasm)

उत्तर – पेशीतील विविध जैवरासायनिक प्रक्रिया येथे होतात.

इ. लयकारिका (Lysosomes)

उत्तर – पेशीतील टाकाऊ पदार्थांचे विघटन करते आणि पेशीला सुरक्षा प्रदान करते.

ई. रिक्तिका (Vacuole)

उत्तर – पाणी, अन्नद्रव्ये आणि टाकाऊ पदार्थांचे साठवण करते व पेशीचा परासरणीय दाब नियंत्रित ठेवते.

उ. केंद्रक (Nucleus)

उत्तर – पेशीच्या सर्व क्रिया नियंत्रित करते आणि आनुवंशिक माहिती पुढील पिढीपर्यंत पोहोचवते.

5. माझा रंग कोणामुळे ? (अचूक पर्याय निवडा)