सामान्य विज्ञान Notes Class 8 Chapter 9 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

आपत्ती व्यवस्थापन

१. आपत्ती म्हणजे काय?

• आपत्ती म्हणजे नैसर्गिक किंवा मानवनिर्मित कारणांमुळे अचानक उद्भवलेले संकट, ज्यामुळे जीवित, वित्त आणि पर्यावरणाची मोठ्या प्रमाणात हानी होते.
• आपत्ती ही समाजाच्या दैनंदिन जीवनावर परिणाम करणारी असते आणि त्यामुळे लोकांचे जीवन विस्कळीत होते.

२. आपत्तीचे प्रकार:

(अ) नैसर्गिक आपत्ती:यात निसर्गाच्या विविध क्रियांमुळे उद्भवणाऱ्या आपत्तींचा समावेश होतो. उदा.

1. भूकंप – पृथ्वीच्या आतर्गत हालचालीमुळे जमिनीत हादरे निर्माण होणे.
2. पूर – अतिवृष्टीमुळे नद्यांना मोठा पूर येणे.
3. वादळे आणि चक्रीवादळे – समुद्राच्या तापमानातील बदलामुळे प्रचंड वेगाने वाहणारे वारे.
4. त्सुनामी – समुद्राच्या तळाशी भूकंप झाल्यास प्रचंड मोठ्या लाटा किनाऱ्यावर आदळतात.
5. दरड कोसळणे – डोंगराळ भागातील माती, दगड, झाडे अचानकपणे खाली कोसळणे.
6. ज्वालामुखीचा उद्रेक – पृथ्वीच्या अंतर्गत भागातील द्रव लावा बाहेर पडणे.
7. दुष्काळ – पावसाच्या अभावामुळे पाण्याची कमतरता आणि अन्नधान्य उत्पादनात घट होणे.

(ब) मानवनिर्मित आपत्ती:या आपत्ती मानवी क्रियांमुळे निर्माण होतात. उदा.

1. आग – विजेची तक्रार, गॅस गळती किंवा ज्वलनशील पदार्थांमुळे लागलेली आग.
2. रासायनिक गळती – कारखान्यातून धोकादायक वायू किंवा द्रव बाहेर पडणे.
3. अण्वस्त्र स्फोट आणि किरणोत्सर्ग – अणुचाचण्या किंवा अणुयुद्धामुळे होणारे किरणोत्सर्ग.
4. वाहतूक अपघात – रेल्वे, रस्ते आणि हवाई अपघात.
5. इमारती कोसळणे – चुकीच्या बांधकामामुळे किंवा भूकंपामुळे इमारती कोसळणे.
6. महामारी आणि साथीचे रोग – अनारोग्यदायी वातावरणामुळे रोगराई पसरणे.

३. भूकंप (Earthquake)

भूकंप म्हणजे काय?

• पृथ्वीच्या आतर्गत हालचालींमुळे जमिनीला अचानक हादरे बसणे, याला भूकंप म्हणतात.
• या हालचालींमुळे जमिनीचा काही भाग मागे-पुढे किंवा वर-खाली होतो.
• भूकंपाच्या केंद्राच्या अगदी वरच्या बिंदूला भूकंपाचा केंद्रबिंदू म्हणतात.

भूकंपाची कारणे:

1. भूपटलाच्या हालचाली – पृथ्वीच्या आतर्गत प्लेट्सच्या हालचालींमुळे निर्माण होतो.
2. ज्वालामुखीचा उद्रेक – लाव्हारसाच्या वाढत्या दाबामुळे जमिनीला हादरे बसतात.
3. मोठ्या धरणांचा ताण – धरणातील मोठ्या प्रमाणातील पाण्याचा भार जमिनीवर पडल्याने भूकंप होतो.
4. खनन आणि भूमिगत स्फोट – मोठ्या प्रमाणात जमिनीत केलेल्या स्फोटांमुळे जमिनीला धक्के बसतात.

भूकंपाचे परिणाम:

1. मानवी जीवितहानी आणि वित्तहानी.
2. इमारती, पूल, रस्ते आणि रेल्वे मार्ग कोसळणे.
3. त्सुनामी निर्माण होणे.
4. नद्यांचे प्रवाह बदलणे.
5. शहरांमध्ये वीजेच्या तारा तुटून आग लागण्याचा धोका.
6. जलसंपत्तीवर परिणाम – भूजल पातळी कमी-जास्त होणे.

भूकंपप्रतिकारक उपाय:

1. भूकंपरोधक इमारती बांधाव्यात.
2. भूकंपाच्या वेळी सुरक्षित स्थळी आसरा घ्यावा.
3. भूकंपमापक यंत्र (Seismograph) वापरून भूकंपाचा वेळीच अंदाज घ्यावा.
4. रिश्टर स्केलवर भूकंपाची तीव्रता मोजली जाते.

४. आग (Fire)

आग ही नैसर्गिक आहे की मानवनिर्मित?

आग ही दोन्ही प्रकारची असू शकते.

1. नैसर्गिक आग – उदा. वणवे, वीज पडल्यामुळे लागलेली आग.
2. मानवनिर्मित आग – उदा. घरगुती गॅस गळती, शॉर्ट सर्किट, कारखान्यातील स्फोट.

आगीचे प्रकार:

1. ‘अ’ वर्गीय आग: लाकूड, कागद, कापड इ. पदार्थांमुळे लागलेली आग.
2. ‘ब’ वर्गीय आग: पेट्रोल, तेल यामुळे लागलेली आग.
3. ‘क’ वर्गीय आग: गॅसच्या गळतीमुळे लागलेली आग.
4. ‘ड’ वर्गीय आग: धातू आणि रासायनिक पदार्थांमुळे लागलेली आग.
5. ‘इ’ वर्गीय आग: इलेक्ट्रिक शॉर्ट सर्किटमुळे लागलेली आग.

आग विझविण्याच्या पद्धती:

1. थंड करणे – पाणी किंवा बर्फाचा वापर करणे.
2. ऑक्सिजनचा पुरवठा रोखणे – माती किंवा वाळू टाकणे.
3. ज्वलनशील पदार्थ दूर करणे – तेल किंवा गॅस वेगळे करणे.

५. दरड कोसळणे (Landslide)

दरड कोसळण्याची कारणे:

1. अतिवृष्टीमुळे जमिनीचा भूस्खलन होतो.
2. डोंगराळ भागातील वृक्षतोडीमुळे माती सैल होते.
3. रस्ते आणि इमारती बांधताना उतारावरील माती हलवली जाते.
4. भूकंप किंवा त्सुनामीमुळे डोंगरांवर दाब निर्माण होतो.

दरड कोसळण्याचे परिणाम:

1. नद्यांचे मार्ग बदलतात आणि पूर येतो.
2. वाहतूक बंद होते.
3. गावे, घरे आणि शाळा उद्ध्वस्त होतात.
4. वनस्पती नष्ट होतात.

६. आपत्ती निवारण आराखडा

शाळा, रुग्णालये आणि सार्वजनिक ठिकाणी आपत्ती व्यवस्थापनासाठी एक नियोजन आराखडा असावा.

आपत्कालीन मदतीसाठी संस्था:

1. राष्ट्रीय आपत्ती प्रतिसाद दल (NDRF)
2. तटरक्षक दल (Coast Guard)
3. रेड क्रॉस सोसायटी
4. स्थानिक प्रशासन आणि NGO

निष्कर्ष:

• आपत्ती नैसर्गिक असो वा मानवनिर्मित, त्यासाठी योग्य वेळी योग्य उपाययोजना करणे आवश्यक आहे.
• सुरक्षितता आणि पूर्वतयारीमुळे आपत्तीचे परिणाम कमी करता येतात.
• नागरिकांनी सतर्क राहून आपत्ती व्यवस्थापनाच्या उपाययोजना शिकणे महत्त्वाचे आहे.