आपत्ती व्यवस्थापन
१. आपत्ती म्हणजे काय?
- आपत्ती म्हणजे नैसर्गिक किंवा मानवनिर्मित कारणांमुळे अचानक उद्भवलेले संकट, ज्यामुळे जीवित, वित्त आणि पर्यावरणाची मोठ्या प्रमाणात हानी होते.
- आपत्ती ही समाजाच्या दैनंदिन जीवनावर परिणाम करणारी असते आणि त्यामुळे लोकांचे जीवन विस्कळीत होते.
२. आपत्तीचे प्रकार:
(अ) नैसर्गिक आपत्ती:यात निसर्गाच्या विविध क्रियांमुळे उद्भवणाऱ्या आपत्तींचा समावेश होतो. उदा.
- भूकंप – पृथ्वीच्या आतर्गत हालचालीमुळे जमिनीत हादरे निर्माण होणे.
- पूर – अतिवृष्टीमुळे नद्यांना मोठा पूर येणे.
- वादळे आणि चक्रीवादळे – समुद्राच्या तापमानातील बदलामुळे प्रचंड वेगाने वाहणारे वारे.
- त्सुनामी – समुद्राच्या तळाशी भूकंप झाल्यास प्रचंड मोठ्या लाटा किनाऱ्यावर आदळतात.
- दरड कोसळणे – डोंगराळ भागातील माती, दगड, झाडे अचानकपणे खाली कोसळणे.
- ज्वालामुखीचा उद्रेक – पृथ्वीच्या अंतर्गत भागातील द्रव लावा बाहेर पडणे.
- दुष्काळ – पावसाच्या अभावामुळे पाण्याची कमतरता आणि अन्नधान्य उत्पादनात घट होणे.
(ब) मानवनिर्मित आपत्ती:या आपत्ती मानवी क्रियांमुळे निर्माण होतात. उदा.
- आग – विजेची तक्रार, गॅस गळती किंवा ज्वलनशील पदार्थांमुळे लागलेली आग.
- रासायनिक गळती – कारखान्यातून धोकादायक वायू किंवा द्रव बाहेर पडणे.
- अण्वस्त्र स्फोट आणि किरणोत्सर्ग – अणुचाचण्या किंवा अणुयुद्धामुळे होणारे किरणोत्सर्ग.
- वाहतूक अपघात – रेल्वे, रस्ते आणि हवाई अपघात.
- इमारती कोसळणे – चुकीच्या बांधकामामुळे किंवा भूकंपामुळे इमारती कोसळणे.
- महामारी आणि साथीचे रोग – अनारोग्यदायी वातावरणामुळे रोगराई पसरणे.
३. भूकंप (Earthquake)
भूकंप म्हणजे काय?
- पृथ्वीच्या आतर्गत हालचालींमुळे जमिनीला अचानक हादरे बसणे, याला भूकंप म्हणतात.
- या हालचालींमुळे जमिनीचा काही भाग मागे-पुढे किंवा वर-खाली होतो.
- भूकंपाच्या केंद्राच्या अगदी वरच्या बिंदूला भूकंपाचा केंद्रबिंदू म्हणतात.
भूकंपाची कारणे:
- भूपटलाच्या हालचाली – पृथ्वीच्या आतर्गत प्लेट्सच्या हालचालींमुळे निर्माण होतो.
- ज्वालामुखीचा उद्रेक – लाव्हारसाच्या वाढत्या दाबामुळे जमिनीला हादरे बसतात.
- मोठ्या धरणांचा ताण – धरणातील मोठ्या प्रमाणातील पाण्याचा भार जमिनीवर पडल्याने भूकंप होतो.
- खनन आणि भूमिगत स्फोट – मोठ्या प्रमाणात जमिनीत केलेल्या स्फोटांमुळे जमिनीला धक्के बसतात.
भूकंपाचे परिणाम:
- मानवी जीवितहानी आणि वित्तहानी.
- इमारती, पूल, रस्ते आणि रेल्वे मार्ग कोसळणे.
- त्सुनामी निर्माण होणे.
- नद्यांचे प्रवाह बदलणे.
- शहरांमध्ये वीजेच्या तारा तुटून आग लागण्याचा धोका.
- जलसंपत्तीवर परिणाम – भूजल पातळी कमी-जास्त होणे.
भूकंपप्रतिकारक उपाय:
- भूकंपरोधक इमारती बांधाव्यात.
- भूकंपाच्या वेळी सुरक्षित स्थळी आसरा घ्यावा.
- भूकंपमापक यंत्र (Seismograph) वापरून भूकंपाचा वेळीच अंदाज घ्यावा.
- रिश्टर स्केलवर भूकंपाची तीव्रता मोजली जाते.
४. आग (Fire)
आग ही नैसर्गिक आहे की मानवनिर्मित?
आग ही दोन्ही प्रकारची असू शकते.
- नैसर्गिक आग – उदा. वणवे, वीज पडल्यामुळे लागलेली आग.
- मानवनिर्मित आग – उदा. घरगुती गॅस गळती, शॉर्ट सर्किट, कारखान्यातील स्फोट.
आगीचे प्रकार:
- ‘अ’ वर्गीय आग: लाकूड, कागद, कापड इ. पदार्थांमुळे लागलेली आग.
- ‘ब’ वर्गीय आग: पेट्रोल, तेल यामुळे लागलेली आग.
- ‘क’ वर्गीय आग: गॅसच्या गळतीमुळे लागलेली आग.
- ‘ड’ वर्गीय आग: धातू आणि रासायनिक पदार्थांमुळे लागलेली आग.
- ‘इ’ वर्गीय आग: इलेक्ट्रिक शॉर्ट सर्किटमुळे लागलेली आग.
आग विझविण्याच्या पद्धती:
- थंड करणे – पाणी किंवा बर्फाचा वापर करणे.
- ऑक्सिजनचा पुरवठा रोखणे – माती किंवा वाळू टाकणे.
- ज्वलनशील पदार्थ दूर करणे – तेल किंवा गॅस वेगळे करणे.
५. दरड कोसळणे (Landslide)
दरड कोसळण्याची कारणे:
- अतिवृष्टीमुळे जमिनीचा भूस्खलन होतो.
- डोंगराळ भागातील वृक्षतोडीमुळे माती सैल होते.
- रस्ते आणि इमारती बांधताना उतारावरील माती हलवली जाते.
- भूकंप किंवा त्सुनामीमुळे डोंगरांवर दाब निर्माण होतो.
दरड कोसळण्याचे परिणाम:
- नद्यांचे मार्ग बदलतात आणि पूर येतो.
- वाहतूक बंद होते.
- गावे, घरे आणि शाळा उद्ध्वस्त होतात.
- वनस्पती नष्ट होतात.
६. आपत्ती निवारण आराखडा
शाळा, रुग्णालये आणि सार्वजनिक ठिकाणी आपत्ती व्यवस्थापनासाठी एक नियोजन आराखडा असावा.
आपत्कालीन मदतीसाठी संस्था:
- राष्ट्रीय आपत्ती प्रतिसाद दल (NDRF)
- तटरक्षक दल (Coast Guard)
- रेड क्रॉस सोसायटी
- स्थानिक प्रशासन आणि NGO
निष्कर्ष:
- आपत्ती नैसर्गिक असो वा मानवनिर्मित, त्यासाठी योग्य वेळी योग्य उपाययोजना करणे आवश्यक आहे.
- सुरक्षितता आणि पूर्वतयारीमुळे आपत्तीचे परिणाम कमी करता येतात.
- नागरिकांनी सतर्क राहून आपत्ती व्यवस्थापनाच्या उपाययोजना शिकणे महत्त्वाचे आहे.
Leave a Reply