सामान्य विज्ञान Notes Class 8 Chapter 8 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

प्रदूषण

8.1 पर्यावरणातील विविध समस्या

पर्यावरणीय समस्या निर्माण होण्याची कारणे:

• औद्योगिकीकरण
• लोकसंख्या वाढ
• खाणकाम
• वाहतूक
• कीटकनाशके व खते यांचा अतिरेक

प्रदूषण म्हणजे काय?

नैसर्गिक पर्यावरणाच्या हानिकारक दूषितीकरणास प्रदूषण म्हणतात.

प्रदूषके (Pollutants):

• परिसंस्थेच्या कार्यात अडथळा आणणारे घटक
• नैसर्गिक (उदा. ज्वालामुखीचा उद्रेक) व मानवनिर्मित (उदा. कारखान्यांचा धूर)

8.2 हवा प्रदूषण (Air Pollution)

हवा प्रदूषणाची कारणे:

1. नैसर्गिक कारणे:
   • ज्वालामुखीचा उद्रेक
   • वावटळी व धुळीची वादळे
   • वणवे
2. मानवनिर्मित कारणे:
   • इंधन ज्वलन (कोळसा, पेट्रोल, डिझेल)
   • औद्योगिकीकरण
   • अणुऊर्जानिर्मिती

हवा प्रदूषणाचे परिणाम:

• श्वसनाचे आजार (दमा, फुफ्फुसांचे संक्रमण)
• दृष्टी कमजोर होणे
• ओझोन थराचे नुकसान
• हरितगृह परिणाम व जागतिक तापमान वाढ

हवा प्रदूषण प्रतिबंधक उपाय:

• पर्यावरणपूरक इंधनांचा वापर (CNG, सौर ऊर्जा)
• वाहतुकीसाठी सार्वजनिक वाहनांचा जास्तीत जास्त वापर
• वृक्षारोपण व कार्बन उत्सर्जन कमी करणे

8.3 जल प्रदूषण (Water Pollution)

जलप्रदूषणाची कारणे:

1. नैसर्गिक कारणे:
   • नदीत गाळ साचणे
   • शैवाल वाढ
2. मानवनिर्मित कारणे:
   • औद्योगिक सांडपाणी
   • खते व कीटकनाशकांचा वापर
   • घरगुती सांडपाणी

जलप्रदूषणाचे परिणाम:

• जलचर प्राण्यांचे नुकसान
• पिण्याच्या पाण्यातील विषारी घटकांमुळे आजार
• अन्नसाखळीतील विषारी घटक वाढ

जलप्रदूषण प्रतिबंधक उपाय:

• सांडपाण्याचे प्रक्रिया करणाऱ्या प्रकल्पांची निर्मिती
• नैसर्गिक जलस्रोतांची स्वच्छता राखणे
• प्लास्टिकचा वापर टाळणे

8.4 मृदा प्रदूषण (Soil Pollution)

मृदा प्रदूषणाची कारणे:

• रासायनिक खतांचा व कीटकनाशकांचा अतिरेक
• औद्योगिक कचरा
• कचऱ्याची योग्य विल्हेवाट न लावणे

मृदा प्रदूषणाचे परिणाम:

• जमिनीची सुपीकता कमी होणे
• शेती उत्पादनात घट
• जमिनीतून पाण्यात विषारी पदार्थ जाऊन पाणी प्रदूषित होणे

मृदा प्रदूषण प्रतिबंधक उपाय:

• सेंद्रिय खतांचा वापर
• जैविक शेतीचा अवलंब
• कचऱ्याचे पुनर्वापर (Recycling)

8.5 हरितगृह परिणाम (Greenhouse Effect) व जागतिक तापमान वाढ

महत्त्वाचे हरितगृह वायू:

• कार्बन डायऑक्साइड (CO₂)
• मिथेन (CH₄)
• नायट्रस ऑक्साइड (NO₂)
• क्लोरोफ्लोरोकार्बन (CFC)

परिणाम:

• पृथ्वीचे तापमान वाढणे
• हवामान बदल
• हिमनग वितळणे
• समुद्रपातळी वाढणे

नियंत्रणासाठी उपाय:

• वनीकरण करणे
• नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतांचा वापर
• औद्योगिक प्रदूषणावर नियंत्रण ठेवणे

8.6 आम्लवर्षा (Acid Rain)

कारणे:

• हवा प्रदूषणामुळे सल्फर डायऑक्साइड (SO₂) व नायट्रोजन ऑक्साइड (NO₂) यांचे पाण्यासोबत आम्लात रूपांतर होणे

परिणाम:

• पाण्याची आम्लता वाढणे
• झाडांची पाने गळणे, मातीतील पोषकतत्त्वे नष्ट होणे
• ऐतिहासिक वास्तू व इमारतींचे नुकसान

प्रतिबंधक उपाय:

• प्रदूषण नियंत्रण प्रणालीचा वापर
• सल्फरयुक्त इंधनांवर निर्बंध
• औद्योगिक उत्सर्जन कमी करणे

8.7 प्रदूषण प्रतिबंधक उपाय व सरकारी कायदे

महत्त्वाचे कायदे:

1. जल प्रदूषण प्रतिबंध व नियंत्रण कायदा (1974)
2. हवा प्रदूषण प्रतिबंध व नियंत्रण कायदा (1981)
3. पर्यावरण संरक्षण कायदा (1986)

सारांश:

• प्रदूषण हा गंभीर पर्यावरणीय प्रश्न आहे.
• पर्यावरणाच्या संतुलनासाठी प्रदूषण नियंत्रण महत्त्वाचे आहे.
• प्रत्येकाने जबाबदारी घेऊन पर्यावरण संरक्षणासाठी योगदान द्यावे.