प्रदूषण
8.1 पर्यावरणातील विविध समस्या
पर्यावरणीय समस्या निर्माण होण्याची कारणे:
- औद्योगिकीकरण
- लोकसंख्या वाढ
- खाणकाम
- वाहतूक
- कीटकनाशके व खते यांचा अतिरेक
प्रदूषण म्हणजे काय?
नैसर्गिक पर्यावरणाच्या हानिकारक दूषितीकरणास प्रदूषण म्हणतात.
प्रदूषके (Pollutants):
- परिसंस्थेच्या कार्यात अडथळा आणणारे घटक
- नैसर्गिक (उदा. ज्वालामुखीचा उद्रेक) व मानवनिर्मित (उदा. कारखान्यांचा धूर)
8.2 हवा प्रदूषण (Air Pollution)
हवा प्रदूषणाची कारणे:
- नैसर्गिक कारणे:
- ज्वालामुखीचा उद्रेक
- वावटळी व धुळीची वादळे
- वणवे
- मानवनिर्मित कारणे:
- इंधन ज्वलन (कोळसा, पेट्रोल, डिझेल)
- औद्योगिकीकरण
- अणुऊर्जानिर्मिती
हवा प्रदूषणाचे परिणाम:
- श्वसनाचे आजार (दमा, फुफ्फुसांचे संक्रमण)
- दृष्टी कमजोर होणे
- ओझोन थराचे नुकसान
- हरितगृह परिणाम व जागतिक तापमान वाढ
हवा प्रदूषण प्रतिबंधक उपाय:
- पर्यावरणपूरक इंधनांचा वापर (CNG, सौर ऊर्जा)
- वाहतुकीसाठी सार्वजनिक वाहनांचा जास्तीत जास्त वापर
- वृक्षारोपण व कार्बन उत्सर्जन कमी करणे
8.3 जल प्रदूषण (Water Pollution)
जलप्रदूषणाची कारणे:
- नैसर्गिक कारणे:
- नदीत गाळ साचणे
- शैवाल वाढ
- मानवनिर्मित कारणे:
- औद्योगिक सांडपाणी
- खते व कीटकनाशकांचा वापर
- घरगुती सांडपाणी
जलप्रदूषणाचे परिणाम:
- जलचर प्राण्यांचे नुकसान
- पिण्याच्या पाण्यातील विषारी घटकांमुळे आजार
- अन्नसाखळीतील विषारी घटक वाढ
जलप्रदूषण प्रतिबंधक उपाय:
- सांडपाण्याचे प्रक्रिया करणाऱ्या प्रकल्पांची निर्मिती
- नैसर्गिक जलस्रोतांची स्वच्छता राखणे
- प्लास्टिकचा वापर टाळणे
8.4 मृदा प्रदूषण (Soil Pollution)
मृदा प्रदूषणाची कारणे:
- रासायनिक खतांचा व कीटकनाशकांचा अतिरेक
- औद्योगिक कचरा
- कचऱ्याची योग्य विल्हेवाट न लावणे
मृदा प्रदूषणाचे परिणाम:
- जमिनीची सुपीकता कमी होणे
- शेती उत्पादनात घट
- जमिनीतून पाण्यात विषारी पदार्थ जाऊन पाणी प्रदूषित होणे
मृदा प्रदूषण प्रतिबंधक उपाय:
- सेंद्रिय खतांचा वापर
- जैविक शेतीचा अवलंब
- कचऱ्याचे पुनर्वापर (Recycling)
8.5 हरितगृह परिणाम (Greenhouse Effect) व जागतिक तापमान वाढ
महत्त्वाचे हरितगृह वायू:
- कार्बन डायऑक्साइड (CO₂)
- मिथेन (CH₄)
- नायट्रस ऑक्साइड (NO₂)
- क्लोरोफ्लोरोकार्बन (CFC)
परिणाम:
- पृथ्वीचे तापमान वाढणे
- हवामान बदल
- हिमनग वितळणे
- समुद्रपातळी वाढणे
नियंत्रणासाठी उपाय:
- वनीकरण करणे
- नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतांचा वापर
- औद्योगिक प्रदूषणावर नियंत्रण ठेवणे
8.6 आम्लवर्षा (Acid Rain)
कारणे:
- हवा प्रदूषणामुळे सल्फर डायऑक्साइड (SO₂) व नायट्रोजन ऑक्साइड (NO₂) यांचे पाण्यासोबत आम्लात रूपांतर होणे
परिणाम:
- पाण्याची आम्लता वाढणे
- झाडांची पाने गळणे, मातीतील पोषकतत्त्वे नष्ट होणे
- ऐतिहासिक वास्तू व इमारतींचे नुकसान
प्रतिबंधक उपाय:
- प्रदूषण नियंत्रण प्रणालीचा वापर
- सल्फरयुक्त इंधनांवर निर्बंध
- औद्योगिक उत्सर्जन कमी करणे
8.7 प्रदूषण प्रतिबंधक उपाय व सरकारी कायदे
महत्त्वाचे कायदे:
- जल प्रदूषण प्रतिबंध व नियंत्रण कायदा (1974)
- हवा प्रदूषण प्रतिबंध व नियंत्रण कायदा (1981)
- पर्यावरण संरक्षण कायदा (1986)
सारांश:
- प्रदूषण हा गंभीर पर्यावरणीय प्रश्न आहे.
- पर्यावरणाच्या संतुलनासाठी प्रदूषण नियंत्रण महत्त्वाचे आहे.
- प्रत्येकाने जबाबदारी घेऊन पर्यावरण संरक्षणासाठी योगदान द्यावे.
Leave a Reply