द्रव्याचे संघटन
१. द्रव्य म्हणजे काय?
- द्रव्य ही अशी कोणतीही वस्तू आहे ज्याला वजन आणि वस्तुमान असते व जी जागा व्यापते.
- उदाहरणे: हवा, पाणी, लोह, लाकूड, मीठ इ.
२. द्रव्याच्या अवस्था (States of Matter)
द्रव्याच्या तीन अवस्था असतात:
| अवस्था | उदाहरणे | वैशिष्ट्ये |
|---|---|---|
| स्थायू (घन) | लोह, बर्फ, लाकूड | ठराविक आकार आणि घनफळ, रेणूंमध्ये आकर्षण बल जास्त |
| द्रव (तरल) | पाणी, दुध, तेल | ठराविक घनफळ पण अनिश्चित आकार, प्रवाहित होतात |
| वायू (गॅस) | हवा, ऑक्सिजन, नायट्रोजन | ठराविक आकार व घनफळ नसते, रेणूंमध्ये आकर्षण बल कमी |
३. द्रव्याच्या लहानात लहान कणांना काय म्हणतात?
- द्रव्याच्या सर्वात लहान कणाला अणू (Atom) म्हणतात.
- अणू एकत्र येऊन रेणू (Molecule) तयार करतात.
- मूलद्रव्यांमध्ये एकसारखे अणू असतात.
४. द्रव्यांचे प्रकार (Types of Matter)
- मूलद्रव्य (Element): एकाच प्रकारच्या अणूंनी बनलेले द्रव्य. उदा. हायड्रोजन (H), ऑक्सिजन (O), सोडियम (Na)
- संयुग (Compound): दोन किंवा अधिक प्रकारच्या अणूंनी बनलेले द्रव्य. उदा. पाणी (H₂O), मीठ (NaCl)
- मिश्रण (Mixture): दोन किंवा अधिक मूलद्रव्ये किंवा संयुगे एकत्र मिसळलेली पण रासायनिकदृष्ट्या न बदललेली. उदा. हवा, सरबत, माती.
५. मिश्रणाचे प्रकार
- समांगी मिश्रण (Homogeneous Mixture): सर्व घटक समान प्रमाणात मिसळलेले असतात. उदा. साखर पाणी, मीठ पाणी.
- विषमांगी मिश्रण (Heterogeneous Mixture): मिश्रणातील घटक वेगळे ओळखता येतात. उदा. माती व पाणी, दूध.
६. मूलद्रव्य, संयुग आणि मिश्रण यांच्यातील फरक
| वैशिष्ट्ये | मूलद्रव्य | संयुग | मिश्रण |
| घटकांची संख्या | एकच प्रकारचे अणू | दोन किंवा अधिक प्रकारचे अणू | दोन किंवा अधिक पदार्थ |
| उदाहरणे | हायड्रोजन (H), ऑक्सिजन (O) | पाणी (H₂O), मीठ (NaCl) | हवा, माती, सरबत |
| पृथ:करण शक्यता | नाही | केवळ रासायनिक पद्धतीने | भौतिक पद्धतीने शक्य |
७. संयुगांची रेणुसूत्रे आणि संयुजा
| संयुग | रेणुसूत्र | संयुजा |
| पाणी | H₂O | हायड्रोजन – 1, ऑक्सिजन – 2 |
| अमोनिया | NH₃ | नायट्रोजन – 3, हायड्रोजन – 1 |
| कार्बन डायऑक्साइड | CO₂ | कार्बन – 4, ऑक्सिजन – 2 |
९. शास्त्रीय कारणे
हायड्रोजन ज्वलनशील आहे, ऑक्सिजन ज्वलनास मदत करतो, पण पाणी आग विझवते.
- हायड्रोजन स्वतः जळतो.
- ऑक्सिजन ज्वलन क्रियेला मदत करतो.
- पाणी आग विझवते कारण ते उष्णता शोषते व ज्वलनासाठी लागणारी उष्णता कमी करते.
स्थायुरूप द्रव्याला निश्चित आकार व आकारमान असते.
- स्थायूंमध्ये कण घट्ट बांधलेले असतात.
- त्यामुळे त्यांना विशिष्ट आकार व घनफळ असते.
१०. घटक मूलद्रव्ये व त्यांची संयुजा
| रेणूसूत्र | घटक मूलद्रव्ये | संयुजा |
| KCl | पोटॅशियम (K), क्लोरिन (Cl) | 1, 1 |
| H₂S | हायड्रोजन (H), सल्फर (S) | 1, 2 |
| FeS | लोह (Fe), सल्फर (S) | 2, 2 |
११. संक्षेप
- द्रव्याचे मुख्य तीन प्रकार आहेत: मूलद्रव्य, संयुग, मिश्रण
- द्रव्याच्या तीन अवस्था आहेत: स्थायू, द्रव, वायू
- मिश्रण दोन प्रकारचे असते: समांगी आणि विषमांगी
- संयुजांच्या आधारे रेणुसूत्रे तयार केली जातात.
Leave a Reply