सामान्य विज्ञान Notes Class 8 Chapter 2 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

आरोग्य व रोग

१. आरोग्य म्हणजे काय?

• आरोग्य म्हणजे केवळ रोगांचा अभाव नसून संपूर्ण शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक स्वास्थ्य असणे.
• वर्ल्ड हेल्थ ऑर्गनायझेशन (WHO) नुसार, कोणत्याही व्यक्तीला शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक दृष्टीने निरोगी असणे म्हणजे संपूर्ण आरोग्य.

२. रोग म्हणजे काय?

• शरीराच्या नैसर्गिक कार्यात होणारा अडथळा किंवा विकृती म्हणजे रोग.
• रोगामुळे शरीराची कार्यक्षमता कमी होते आणि त्याचा मानसिक व सामाजिक परिणामही होतो.

३. रोगांचे प्रकार:

रोगांचे वर्गीकरण वेगवेगळ्या निकषांवर केले जाते.

(अ) कालावधीनुसार रोगांचे प्रकार:

1. दीर्घकालीन रोग (Chronic Diseases) – हे रोग बराच काळ टिकतात. उदा. मधुमेह, हृदयविकार, कर्करोग.
2. तीव्र रोग (Acute Diseases) – हे अल्पकालीन असतात आणि योग्य उपचाराने लवकर बरे होतात. उदा. सर्दी, फ्लू, ताप.

(ब) कारणांनुसार रोगांचे प्रकार:

1. अनुवंशिक रोग (Genetic Diseases): जन्मतः पालकांकडून मिळणारे रोग. उदा. डाऊन सिंड्रोम, हिमोफिलिया.
2. उपार्जित रोग (Acquired Diseases): जन्मानंतर वेगवेगळ्या कारणांमुळे होणारे रोग.

(i) संसर्गजन्य रोग (Infectious Diseases)

जंतूंमुळे होणारे आणि एका व्यक्तीकडून दुसऱ्याला पसरणारे रोग.

संक्रमणाचे प्रमुख मार्ग:

• हवेमार्फत – क्षय, स्वाइन फ्लू
• पाण्यामार्फत – कॉलरा, हगवण
• अन्नाद्वारे – विषबाधा
• वाहक (डास, उंदीर) मार्फत – मलेरिया, डेंग्यू, प्लेग
• प्रत्यक्ष संपर्काने – कांजिण्या, एड्स

(ii) असंसर्गजन्य रोग (Non-Infectious Diseases)

जे रोग संसर्गामुळे होत नाहीत.उदा. मधुमेह, उच्च रक्तदाब, कर्करोग.

४. प्रमुख संसर्गजन्य रोग:

५. असंसर्गजन्य रोग व त्यांची कारणे:

(i) कर्करोग (Cancer):

कारणे:

• धूम्रपान, गुटखा, अनुवंशिकता
  लक्षणे:

• खोकला, सूज, वजन घटणे
  प्रतिबंध:
• तंबाखू टाळा, संतुलित आहार घ्या

(ii) मधुमेह (Diabetes):

कारणे:

• अनुवंशिकता, लठ्ठपणा, तणाव
  लक्षणे:
• वारंवार लघवी लागणे, वजन घटणे
  प्रतिबंध:
• नियमित व्यायाम, संतुलित आहार

(iii) हृदयविकार (Heart Diseases):

कारणे:

• उच्च रक्तदाब, लठ्ठपणा, तणाव
  लक्षणे:

• छातीत असह्य वेदना, घाम येणे
  उपचार:

• योग्य आहार, अँजिओप्लास्टी, बायपास सर्जरी

६. रोगांवरील प्रतिबंधात्मक उपाय:

1. स्वच्छता राखा.
2. लसीकरण करून घ्या.
3. संतुलित आहार घ्या.
4. नियमित व्यायाम करा.
5. औषधांचा गैरवापर टाळा.

७. लसीकरण (Vaccination):

महत्त्वाच्या लसी:

• BCG: क्षय रोग
• पोलिओ: पोलिओ विषाणू
• हेपाटायटिस लस: कावीळ
• MMR: गोवर, गालगुंड

८. विशेष दिवस:

• 7 एप्रिल – जागतिक आरोग्य दिन
• 14 नोव्हेंबर – जागतिक मधुमेह दिन
• 29 सप्टेंबर – जागतिक हृदय दिन

९. आरोग्यविषयक उपक्रम:

• रक्तदान: एका युनिट रक्तामुळे 3 रुग्णांना मदत
• नेत्रदान: अंध व्यक्तींसाठी उपयुक्त
• आरोग्य शिबिरे: मोफत तपासणी व उपचार