सामान्य विज्ञान Notes Class 8 Chapter 19 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

ताऱ्यांची जीवनयात्रा

1. दीर्घिका (Galaxy) म्हणजे काय?

आपल्या सूर्यमालेत असंख्य तारे, ग्रह आणि उपग्रह असतात.

दीर्घिका म्हणजे अब्जावधी तारे, त्यांचे ग्रह, वायू आणि धुळीचे आंतरतारकीय मेघ यांचा समूह.

संपूर्ण विश्व अशा असंख्य दीर्घिकांनी बनलेले आहे.

दीर्घिकांचे प्रकार:

1. चक्राकार (Spiral) – आपल्या मंदाकिनी प्रमाणे.
2. लंबगोलाकार (Elliptical) – अंडाकृती आकाराची.
3. अनियमित (Irregular) – कोणत्याही ठराविक आकाराची नसलेली.

आपली आकाशगंगा – मंदाकिनी ही एक चक्राकार दीर्घिका आहे.

2. विश्वाच्या अभ्यासासाठी दुर्बिणींचे महत्त्व

आपल्याला डोळ्यांनी फक्त तारे व ग्रह दिसतात.

खगोलशास्त्रज्ञ दुर्बिणीद्वारे आकाशाचा अभ्यास करतात.

दुर्बिणी दोन प्रकारच्या असतात –

1. पृथ्वीवरील दुर्बिणी
2. कृत्रिम उपग्रहांवरील दुर्बिणी (उदा. हबल दुर्बिणी)

3. ताऱ्यांचे गुणधर्म (Properties of Stars)

तारे म्हणजे प्रचंड उष्ण आणि चमकदार वायूचे गोळे असतात.

सूर्य: एक सामान्य तारा आहे.

सूर्याचा रासायनिक состав:

• हायड्रोजन – 72%
• हेलियम – 26%
• इतर मूलद्रव्ये – 2%

सूर्याचे विविध गुणधर्म:

• इतर ताऱ्यांची वस्तुमान सूर्याच्या वस्तुमानाच्या 0.1 ते 100 पट असते.
• ताऱ्यांची त्रिज्या सूर्याच्या त्रिज्येच्या 0.1 ते 1000 पट असू शकते.

4. ताऱ्यांची निर्मिती (Birth of Stars)

• आंतरतारकीय मेघ (Interstellar Clouds) मधून ताऱ्यांची निर्मिती होते.
• वायू आणि धुळीच्या मेघांमध्ये विक्षोभ (disturbance) झाल्यास ते आकुंचित होतात.
• आकुंचनामुळे तापमान वाढते आणि अणुऊर्जा निर्मिती सुरू होते.
• हायड्रोजनच्या अणुकेंद्रकांचे विलीनीकरण होऊन हेलियम तयार होते आणि तारा प्रकाशित होतो.

5. संतुलित व असंतुलित बले (Balanced and Unbalanced Forces)

• ताऱ्याचे स्थैर्य गुरुत्वीय बल आणि वायूचा दाब यांच्यातील संतुलनामुळे टिकून राहते.
• संतुलित बल: जर वायूचा दाब आणि गुरुत्वीय बल समान असतील, तर तारा स्थिर राहतो.
• असंतुलित बल: जर कोणतेही एक बल जास्त झाले, तर तारा प्रसरण पावतो किंवा आकुंचित होतो.

6. ताऱ्यांची उत्क्रांती (Evolution of Stars)

• ताऱ्याचे आयुष्य त्याच्या वस्तुमानावर अवलंबून असते.
• ताऱ्यातील इंधन संपल्यावर ऊर्जा निर्माण होणे थांबते, आणि तो आकुंचित होतो.
• इंधन संपल्यावर ताऱ्याच्या वेगवेगळ्या स्थिती निर्माण होतात.

7. ताऱ्यांची अंतिम स्थिती (End Stages of Stars)

ताऱ्यांचे मूळ वस्तुमान यावरून त्यांची अंतिम अवस्था ठरते.

1. श्वेत बटू (White Dwarf) – (सूर्याच्या 8 पट कमी वस्तुमानाचे तारे)

• तारा मोठ्या प्रमाणात प्रसरण पावून तांबडा राक्षसी तारा (Red Giant) बनतो.
• शेवटी बाहेरील वायू दूर फेकला जातो आणि तारा श्वेत बटू (White Dwarf) बनतो.
• हा तारा अत्यंत घन असतो, आणि त्याचा आकार पृथ्वीइतका लहान होतो.

2. न्युट्रॉन तारा (Neutron Star) – (8 ते 25 पट वस्तुमानाचे तारे)

• ताऱ्याचा शेवट महाविस्फोटाने (Supernova) होतो.
• त्यानंतर अत्यंत घनता असलेला न्युट्रॉन तारा तयार होतो.
• त्याचा आकार 10 किमी एवढाच असतो.

3. कृष्ण विवर (Black Hole) – (25 पटाहून अधिक वस्तुमानाचे तारे)

• या ताऱ्यांच्या केंद्रातील गुरुत्वीय बल खूप जास्त असते.
• कोणताही दाब हे बल थांबवू शकत नाही, त्यामुळे तारा कृष्ण विवरात रूपांतरित होतो.
• कृष्ण विवर इतके शक्तिशाली असते की त्यातून प्रकाश देखील बाहेर पडू शकत नाही.

निष्कर्ष:

• ताऱ्यांचा जन्म, जीवन आणि अंत त्याच्या वस्तुमानावर अवलंबून असतो.
• ताऱ्यांची अंतिम अवस्था श्वेत बटू, न्युट्रॉन तारा किंवा कृष्ण विवर यापैकी कोणतीही असू शकते.
• ताऱ्यांचा अभ्यास खगोलशास्त्राच्या माध्यमातून दुर्बिणींनी केला जातो.