सामान्य विज्ञान Notes Class 8 Chapter 18 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

परिसंस्था

१. परिसंस्था म्हणजे काय?

परिसंस्था म्हणजे सजीव आणि अजैविक घटकांमधील परस्परसंवादाने तयार होणारी नैसर्गिक संघटना. परिसंस्थेत सजीव (वनस्पती, प्राणी, सूक्ष्मजीव) आणि निर्जीव घटक (हवा, पाणी, माती, तापमान) एकमेकांशी परस्परसंबंध ठेवून कार्य करतात.

२. परिसंस्थेचे घटक

परिसंस्थेत मुख्यतः दोन प्रकारचे घटक असतात:

१) जैविक घटक (Biotic Components):

ही परिसंस्थेतील सजीव घटक असतात. त्यांना पुढील तीन गटांत विभागले जाते:

उत्पादक (Producers):

• स्वतः अन्न तयार करणारे सजीव
• वनस्पती, शैवाळे आणि काही जीवाणू यांचा समावेश
• प्रकाशसंश्लेषण प्रक्रियेद्वारे अन्न तयार करतात
• उदा. झाडे, गवत, पाणवनस्पती

भक्षक (Consumers):

• स्वतः अन्न तयार करू शकत नाहीत, उत्पादकांवर अवलंबून असतात
• पुढील प्रकारांत विभागले जातात:
  • प्राथमिक भक्षक (Herbivores): फक्त वनस्पती खाणारे प्राणी (उदा. हरीण, ससा)
  • द्वितीयक भक्षक (Carnivores): मांसाहारी प्राणी (उदा. वाघ, साप)
  • तृतीयक भक्षक (Omnivores): वनस्पती व मांस दोन्ही खाणारे (उदा. मानव, अस्वल)

विघटक (Decomposers):

• मृत सजीवांचे विघटन करणारे जीव
• परिसंस्थेत पोषणचक्र टिकवून ठेवतात
• उदा. बुरशी, जंतू, सूक्ष्मजीव

२) अजैविक घटक (Abiotic Components):

ही परिसंस्थेतील निर्जीव घटक असतात. ते सजीवांच्या जीवनावर प्रभाव टाकतात.

• हवा: प्राणवायू, कार्बन डायऑक्साइड, नायट्रोजन
• पाणी: नदी, तलाव, समुद्र, भूजल
• माती: खनिज, सेंद्रिय पदार्थ
• तापमान: हवामान आणि वातावरणावर प्रभाव

३. परिसंस्थेचे प्रकार

परिसंस्थांचे दोन प्रमुख प्रकार आहेत:

१) नैसर्गिक परिसंस्था (Natural Ecosystem):

ही परिसंस्था नैसर्गिकरित्या निर्माण होते.

स्थलचर परिसंस्था (Terrestrial Ecosystem):

• जंगल परिसंस्था: उदा. सदाहरित जंगल, समशीतोष्ण जंगल
• गवताळ प्रदेश: उदा. सवाना, प्रेरी
• वाळवंटीय परिसंस्था: उदा. थार वाळवंट

जलचर परिसंस्था (Aquatic Ecosystem):

• गोड्या पाण्याची परिसंस्था: उदा. नद्या, तलाव
• खाऱ्या पाण्याची परिसंस्था: उदा. समुद्र, खाडी

२) मानवनिर्मित परिसंस्था (Artificial Ecosystem):

मानवाने तयार केलेल्या परिसंस्थांना कृत्रिम परिसंस्था म्हणतात.

• शेती परिसंस्था (उदा. शेतजमीन)
• उद्यान परिसंस्था (उदा. बाग-बगीचे)

४. अन्नसाखळी व अन्नजाळे

१) अन्नसाखळी (Food Chain):

परिसंस्थेत अन्न आणि ऊर्जा एका सजीवापासून दुसऱ्याकडे कशा प्रकारे हस्तांतरित होते, याचे साखळीबद्ध स्वरूप म्हणजे अन्नसाखळी.
उदा. गवत → ससा → साप → गरुड

२) अन्नजाळे (Food Web):

परिसंस्थेत अनेक अन्नसाखळी एकमेकांशी जोडलेल्या असतात. या जटिल अन्नसाखळ्यांना अन्नजाळे म्हणतात.

५. परिसंस्थेतील ऊर्जा प्रवाह

• सूर्य हा प्रमुख ऊर्जास्रोत आहे.
• उत्पादक प्रकाशसंश्लेषणाद्वारे ऊर्जेचे रूपांतर करतात.
• ऊर्जेचे प्रमाण अन्नसाखळीत पुढे जाताना कमी होत जाते.
• १०% ऊर्जा नियमानुसार प्रत्येक ट्रॉफिक स्तरावर फक्त १०% ऊर्जा पुढे जाते, उर्वरित ऊर्जा उष्णतेच्या स्वरूपात नष्ट होते.

६. परिसंस्थेवरील मानवी हस्तक्षेप आणि परिणाम

१) परिसंस्थेवरील मानवी क्रियांचा परिणाम:

• लोकसंख्या वाढ: नैसर्गिक संसाधनांचा अतिवापर
• वनेतोड: जैवविविधता नष्ट होणे
• औद्योगिकीकरण आणि शहरीकरण: जलप्रदूषण, वायूप्रदूषण
• कृषी विस्तार: नैसर्गिक परिसंस्थेचा ऱ्हास

२) परिसंस्थेच्या संरक्षणासाठी उपाय:

• वृक्षारोपण आणि जंगल संवर्धन
• नैसर्गिक संसाधनांचा शाश्वत वापर
• प्रदूषण नियंत्रणासाठी उपाययोजना

७. जैवविविधतेचे संरक्षण

• राष्ट्रीय उद्याने आणि अभयारण्ये स्थापन करणे
• प्रजातींचे पुनर्वसन (उदा. दुधवा जंगलातील गेंडे)
• वन्यजीव संरक्षण कायदे लागू करणे

८. महत्वाचे संकल्पना व व्याख्या:

निष्कर्ष:

परिसंस्था ही सजीव आणि निर्जीव घटकांमध्ये परस्परसंबंध राखणारी अत्यंत महत्त्वाची व्यवस्था आहे. मानवाच्या क्रियाकलापांमुळे परिसंस्थांचा ऱ्हास होत आहे. त्यामुळे परिसंस्था आणि जैवविविधतेचे संवर्धन करणे आवश्यक आहे.