मानवनिर्मित पदार्थ
१. काच व प्लॅस्टिकची ओळख
- काच व प्लॅस्टिक हे दोन्ही मानवनिर्मित पदार्थ आहेत.
- हे दोन्ही पदार्थ विविध उद्योगांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर वापरले जातात.
२. काच
(अ) काच म्हणजे काय?
- काच हा एक पारदर्शक व अविघटनशील पदार्थ आहे.
- मुख्यतः सिलिका (SiO₂), सोडा (Na₂CO₃), चुनखडी (CaCO₃) यांच्यापासून तयार होतो.
(ब) काचनिर्मिती प्रक्रिया
- कच्च्या पदार्थांचे मिश्रण: वाळू, सोडा, चुनखडी आणि अन्य खनिजे मिसळली जातात.
- तपमान वाढवणे: 1500°C तापमानावर हे मिश्रण वितळवले जाते.
- आकार देणे: वितळलेली काच साच्यात ओतून हवा तो आकार दिला जातो.
- थंड करणे: हळूहळू थंड करून काच मजबूत केली जाते.
(क) काचेचे गुणधर्म
- कठीण पण ठिसूळ (सहज तुटणारे).
- पारदर्शक व प्रकाश पार करू देते.
- उष्णता आणि विद्युत वाहित नाही.
- अविघटनशील असल्याने प्रदूषण वाढवते.
(ड) काचेचे प्रकार व उपयोग
काचेचा प्रकार | उपयोग |
---|---|
सोडा-लाईम काच | काचपात्रे, बाटल्या, खिडक्या |
शिसेयुक्त काच | विद्युत बल्ब, ट्युबलाईट |
प्रकाशीय काच | दुर्बीण, भिंगे |
रंगीत काच | सजावट, रंगीत खिडक्या |
३. प्लॅस्टिक
(अ) प्लॅस्टिक म्हणजे काय?
- प्लॅस्टिक हा पॉलिमर (Polymer) प्रकारातील पदार्थ आहे.
- प्लॅस्टिक विविध कार्बनी संयुगे (Organic Compounds) वापरून तयार केले जाते.
- त्याला हवा तो आकार देता येतो.
(ब) प्लॅस्टिक तयार करण्याची प्रक्रिया
- मोनोमर्स निवडणे – प्लॅस्टिकचे कच्चे घटक निवडले जातात.
- पॉलिमरायझेशन प्रक्रिया – मोनोमर्स एकत्र करून मोठे रेणू तयार करतात.
- साचा व गरम करणे – गरम करून साच्यात ओतले जाते व हवा तो आकार दिला जातो.
(क) प्लॅस्टिकचे गुणधर्म
- हलके व मजबूत.
- गंजत नाही व टिकाऊ आहे.
- विद्युत व उष्णता अरोधक आहे.
- पुन्हा वितळवून वापरता येते (थर्मोप्लास्टिक).
- काही प्लॅस्टिक अविघटनशील आहेत, त्यामुळे पर्यावरणासाठी हानिकारक ठरतात.
(ड) प्लॅस्टिकचे प्रकार व उपयोग
प्रकार | उदाहरणे | उपयोग |
---|---|---|
उष्मा-मृदू प्लॅस्टिक (Thermoplastic) | पॉलीथिलीन (PE), PVC | पाईप्स, बाटल्या, खेळणी |
उष्मादृढ प्लॅस्टिक (Thermosetting Plastic) | बॅकेलाईट, मेलामाईन | इलेक्ट्रिक स्विच, किचन प्लेट्स |
४. पर्यावरण व मानवी आरोग्यावर परिणाम
(अ) काचचा प्रभाव
➤ फायदे:
- टिकाऊ व पुनर्वापरयोग्य.
- सजावट, उपकरणे व प्रयोगशाळेत उपयुक्त.
➤ तोटे:
- तुटल्यास तीक्ष्ण किनारीमुळे अपघात होऊ शकतात.
- अविघटनशील असल्याने काच कचरा वाढतो.
(ब) प्लॅस्टिकचा प्रभाव
➤ फायदे:
- हलके, स्वस्त आणि विविध प्रकारात उपलब्ध.
- पाणी प्रतिरोधक आणि टिकाऊ.
➤ तोटे:
- प्लॅस्टिकचा कचरा शेकडो वर्षे विघटित होत नाही.
- प्लॅस्टिक जाळल्यास विषारी वायू निर्माण होतात.
- जंतू व कीटक प्लॅस्टिकच्या कचर्यात अडकून मरतात.
५. पर्यावरणपूरक उपाययोजना
- पुनर्वापर (Reuse) – प्लॅस्टिक वस्तू पुन्हा वापरणे.
- पुनर्चक्रण (Recycle) – प्लॅस्टिकचा पुनर्वापर करून नवीन वस्तू बनवणे.
- कमी वापर (Reduce) – प्लॅस्टिकच्या वस्तूंचा कमीत कमी वापर करणे.
- पर्यायांचा वापर (Replace) – प्लॅस्टिकच्या ऐवजी कागद, कापड, लाकूड वापरणे.
- जनजागृती (Awareness) – प्लॅस्टिकचा हानीकारक परिणाम लोकांपर्यंत पोहोचवणे.
६. महत्वाचे प्रश्न व उत्तरे
(अ) शोधा म्हणजे सापडेल:
- प्लॅस्टिकमध्ये → आकार्यता हा गुणधर्म आहे.
- मोटारगाड्यांना → टेफ्लॉन चे कोटिंग करतात.
- थर्मोकोल → 100°C पेक्षा अधिक तापमानाला द्रव अवस्थेत जातो.
- शिसेयुक्त काच → विद्युत बल्बमध्ये वापरतात.
(ब) फरक स्पष्ट करा:
मानवनिर्मित पदार्थ | निसर्गनिर्मित पदार्थ |
---|---|
प्रयोगशाळेत तयार केले जातात. | नैसर्गिक स्त्रोतांपासून तयार होतात. |
उदा. प्लॅस्टिक, काच, थर्मोकोल. | उदा. लाकूड, कापूस, लोखंड. |
उष्मा मृदू प्लॅस्टिक | उष्मादृढ प्लॅस्टिक |
---|---|
गरम केल्यावर पुन्हा वितळते. | गरम केल्यानंतर पुन्हा वितळत नाही. |
उदा. PVC, पॉलीथिलीन. | उदा. बॅकेलाईट, मेलामाईन. |
(क) योग्य जोडीदार:
अ स्तंभ | ब स्तंभ (योग्य जोडीदार) |
---|---|
1. शिसेयुक्त काच | क. विद्युत बल्ब |
2. बॅकेलाईट | ड. इलेक्ट्रिक स्विच |
3. थर्मोकोल | ब. चट्या |
4. प्रकाशीय काच | इ. दुर्बीण |
5. पॉलीप्रोपिलीन | अ. प्लेटस् |
७. निष्कर्ष
- काच व प्लॅस्टिक हे दोन्ही पदार्थ आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग आहेत.
- योग्य पद्धतीने वापरल्यास हे उपयोगी ठरू शकतात.
- पर्यावरणपूरक सवयींचा अवलंब करून आपण पृथ्वीचे रक्षण करू शकतो.
Leave a Reply