सामान्य विज्ञान Notes Class 8 Chapter 17 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

मानवनिर्मित पदार्थ

१. काच व प्लॅस्टिकची ओळख

• काच व प्लॅस्टिक हे दोन्ही मानवनिर्मित पदार्थ आहेत.
• हे दोन्ही पदार्थ विविध उद्योगांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर वापरले जातात.

२. काच

(अ) काच म्हणजे काय?

• काच हा एक पारदर्शक व अविघटनशील पदार्थ आहे.
• मुख्यतः सिलिका (SiO₂), सोडा (Na₂CO₃), चुनखडी (CaCO₃) यांच्यापासून तयार होतो.

(ब) काचनिर्मिती प्रक्रिया

1. कच्च्या पदार्थांचे मिश्रण: वाळू, सोडा, चुनखडी आणि अन्य खनिजे मिसळली जातात.
2. तपमान वाढवणे: 1500°C तापमानावर हे मिश्रण वितळवले जाते.
3. आकार देणे: वितळलेली काच साच्यात ओतून हवा तो आकार दिला जातो.
4. थंड करणे: हळूहळू थंड करून काच मजबूत केली जाते.

(क) काचेचे गुणधर्म

• कठीण पण ठिसूळ (सहज तुटणारे).
• पारदर्शक व प्रकाश पार करू देते.
• उष्णता आणि विद्युत वाहित नाही.
• अविघटनशील असल्याने प्रदूषण वाढवते.

(ड) काचेचे प्रकार व उपयोग

३. प्लॅस्टिक

(अ) प्लॅस्टिक म्हणजे काय?

• प्लॅस्टिक हा पॉलिमर (Polymer) प्रकारातील पदार्थ आहे.
• प्लॅस्टिक विविध कार्बनी संयुगे (Organic Compounds) वापरून तयार केले जाते.
• त्याला हवा तो आकार देता येतो.

(ब) प्लॅस्टिक तयार करण्याची प्रक्रिया

1. मोनोमर्स निवडणे – प्लॅस्टिकचे कच्चे घटक निवडले जातात.
2. पॉलिमरायझेशन प्रक्रिया – मोनोमर्स एकत्र करून मोठे रेणू तयार करतात.
3. साचा व गरम करणे – गरम करून साच्यात ओतले जाते व हवा तो आकार दिला जातो.

(क) प्लॅस्टिकचे गुणधर्म

• हलके व मजबूत.
• गंजत नाही व टिकाऊ आहे.
• विद्युत व उष्णता अरोधक आहे.
• पुन्हा वितळवून वापरता येते (थर्मोप्लास्टिक).
• काही प्लॅस्टिक अविघटनशील आहेत, त्यामुळे पर्यावरणासाठी हानिकारक ठरतात.

(ड) प्लॅस्टिकचे प्रकार व उपयोग

४. पर्यावरण व मानवी आरोग्यावर परिणाम

(अ) काचचा प्रभाव

➤ फायदे:

• टिकाऊ व पुनर्वापरयोग्य.
• सजावट, उपकरणे व प्रयोगशाळेत उपयुक्त.

➤ तोटे:

• तुटल्यास तीक्ष्ण किनारीमुळे अपघात होऊ शकतात.
• अविघटनशील असल्याने काच कचरा वाढतो.

(ब) प्लॅस्टिकचा प्रभाव

➤ फायदे:

• हलके, स्वस्त आणि विविध प्रकारात उपलब्ध.
• पाणी प्रतिरोधक आणि टिकाऊ.

➤ तोटे:

• प्लॅस्टिकचा कचरा शेकडो वर्षे विघटित होत नाही.
• प्लॅस्टिक जाळल्यास विषारी वायू निर्माण होतात.
• जंतू व कीटक प्लॅस्टिकच्या कचर्यात अडकून मरतात.

५. पर्यावरणपूरक उपाययोजना

1. पुनर्वापर (Reuse) – प्लॅस्टिक वस्तू पुन्हा वापरणे.
2. पुनर्चक्रण (Recycle) – प्लॅस्टिकचा पुनर्वापर करून नवीन वस्तू बनवणे.
3. कमी वापर (Reduce) – प्लॅस्टिकच्या वस्तूंचा कमीत कमी वापर करणे.
4. पर्यायांचा वापर (Replace) – प्लॅस्टिकच्या ऐवजी कागद, कापड, लाकूड वापरणे.
5. जनजागृती (Awareness) – प्लॅस्टिकचा हानीकारक परिणाम लोकांपर्यंत पोहोचवणे.

६. महत्वाचे प्रश्न व उत्तरे

(अ) शोधा म्हणजे सापडेल:

1. प्लॅस्टिकमध्ये → आकार्यता हा गुणधर्म आहे.
2. मोटारगाड्यांना → टेफ्लॉन चे कोटिंग करतात.
3. थर्मोकोल → 100°C पेक्षा अधिक तापमानाला द्रव अवस्थेत जातो.
4. शिसेयुक्त काच → विद्युत बल्बमध्ये वापरतात.

(ब) फरक स्पष्ट करा:

(क) योग्य जोडीदार:

७. निष्कर्ष

• काच व प्लॅस्टिक हे दोन्ही पदार्थ आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग आहेत.
• योग्य पद्धतीने वापरल्यास हे उपयोगी ठरू शकतात.
• पर्यावरणपूरक सवयींचा अवलंब करून आपण पृथ्वीचे रक्षण करू शकतो.