सामान्य विज्ञान Notes Class 8 Chapter 16 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

प्रकाशाचे परावर्तन

1. प्रस्तावना

• आपल्याला दृष्टी संवेदनेमुळे आपल्या सभोवतालच्या वस्तू दिसतात.
• ही संवेदना होण्यासाठी प्रकाश आवश्यक असतो.
• वस्तूंवर पडलेला प्रकाश डोळ्यांपर्यंत पोहोचल्यावरच आपण त्या वस्तू पाहू शकतो.
• प्रकाश हा स्वतः उत्सर्जित (Emit) होऊ शकतो किंवा वस्तूंवरून परावर्तित होऊन आपल्या डोळ्यांपर्यंत पोहोचतो.
• प्रकाशाच्या परावर्तनामुळेच आपण आपले प्रतिबिंब पाहू शकतो.

2. प्रकाशाचे परावर्तन (Reflection of Light)

• जेव्हा प्रकाशकिरण एखाद्या पृष्ठभागावर पडतात आणि परत परावर्तित होतात, या प्रक्रियेला प्रकाशाचे परावर्तन म्हणतात.
• परावर्तनामुळे आपल्याला वस्तू दिसतात, कारण वस्तूंवरून परावर्तित झालेला प्रकाश आपल्या डोळ्यांपर्यंत पोहोचतो.

3. प्रकाश परावर्तनाची मूलभूत संज्ञा

(आकृती 16.2 प्रमाणे)

4. प्रकाश परावर्तनाचे नियम (Laws of Reflection)

1. आपतन कोन (∠i) व परावर्तन कोन (∠r) समान असतात.∠i = ∠r
2. आपाती किरण, परावर्तित किरण आणि स्तंभिका हे नेहमी एकाच प्रतलात (Plane) असतात.
3. आपती किरण आणि परावर्तित किरण हे स्तंभिकेच्या विरुद्ध बाजूस असतात.

प्रयोग

• एका सपाट आरशावर प्रकाश टाकल्यास तो ठराविक दिशेत परावर्तित होतो.
• या प्रयोगामधून वरील तिन्ही नियम सिद्ध करता येतात.

5. प्रकाश परावर्तनाचे प्रकार

नियमित परावर्तन (Regular Reflection)

• गुळगुळीत व सपाट पृष्ठभागावर होणारे परावर्तन.
• परावर्तित किरण हे एकमेकांस समांतर राहतात.
• या प्रकारात स्पष्ट प्रतिबिंब तयार होते.
• उदा. आरसा, पाण्याचा स्थिर पृष्ठभाग

अनियमित परावर्तन (Irregular Reflection)

• खडबडीत किंवा असमान पृष्ठभागावर होणारे परावर्तन.
• परावर्तित किरण वेगवेगळ्या दिशांना विखुरले जातात.
• या प्रकारात अस्पष्ट किंवा विकृत प्रतिबिंब तयार होते.
• उदा. लाकडाचा पृष्ठभाग, रस्ते, कागद, भिंती

हे नेहमी लक्षात ठेवा:

• दोन्ही प्रकारांत परावर्तनाचे नियम पाळले जातात.
• अनियमित परावर्तन झाल्यास किरण वेगवेगळ्या दिशांनी विखुरतात.

6. परावर्तित प्रकाशाचे परावर्तन (Reflection of Reflected Light)

• जेव्हा परावर्तित झालेला प्रकाश दुसऱ्या पृष्ठभागावर पडतो व पुन्हा परावर्तित होतो, त्याला परावर्तित प्रकाशाचे परावर्तन म्हणतात.
• उदा. केशकर्तनालयातील दोन समोरासमोर ठेवलेले आरसे, पाण्यात दिसणारा चंद्राचा प्रतिविंब.

7. प्रकाश परावर्तनावर आधारित उपकरणे

1. कॅलिडोस्कोप (Kaleidoscope)

• हा एक सुंदर नमुने तयार करणारा उपकरण आहे.
• तो तिन्ही बाजूंनी आरसे लावून तयार केला जातो.
• काचेचे तुकडे ठेवले असता विविध रंगीबेरंगी प्रतिमा तयार होतात.
• याचा उपयोग नक्षीदार कागद, वस्त्र आणि डिझाईन तयार करताना केला जातो.

2. परिदर्शी (Periscope)

• याचा उपयोग लपलेल्या ठिकाणी बसून समोरील दृश्य पाहण्यासाठी केला जातो.
• दोन समांतर 45° कोनात ठेवलेल्या आरशांमुळे प्रकाशाचा मार्ग बदलतो आणि प्रतिमा दिसते.
• उपयोग: पाणबुडी, बंकर, रणगाडे.

निष्कर्ष

• प्रकाशाच्या परावर्तनामुळे आपण वस्तू पाहू शकतो.
• परावर्तनाच्या नियमांनुसार प्रकाशाचे नियोजन करता येते.
• विविध उपकरणे आणि तंत्रज्ञान परावर्तनाच्या तत्त्वावर आधारित असतात.