प्रकाशाचे परावर्तन
1. प्रस्तावना
- आपल्याला दृष्टी संवेदनेमुळे आपल्या सभोवतालच्या वस्तू दिसतात.
- ही संवेदना होण्यासाठी प्रकाश आवश्यक असतो.
- वस्तूंवर पडलेला प्रकाश डोळ्यांपर्यंत पोहोचल्यावरच आपण त्या वस्तू पाहू शकतो.
- प्रकाश हा स्वतः उत्सर्जित (Emit) होऊ शकतो किंवा वस्तूंवरून परावर्तित होऊन आपल्या डोळ्यांपर्यंत पोहोचतो.
- प्रकाशाच्या परावर्तनामुळेच आपण आपले प्रतिबिंब पाहू शकतो.
2. प्रकाशाचे परावर्तन (Reflection of Light)
- जेव्हा प्रकाशकिरण एखाद्या पृष्ठभागावर पडतात आणि परत परावर्तित होतात, या प्रक्रियेला प्रकाशाचे परावर्तन म्हणतात.
- परावर्तनामुळे आपल्याला वस्तू दिसतात, कारण वस्तूंवरून परावर्तित झालेला प्रकाश आपल्या डोळ्यांपर्यंत पोहोचतो.
3. प्रकाश परावर्तनाची मूलभूत संज्ञा
(आकृती 16.2 प्रमाणे)
संज्ञा | अर्थ |
---|---|
आपाती किरण (Incident Ray) | पृष्ठभागावर पडणारा प्रकाशकिरण. |
आपतन बिंदू (Point of Incidence) | पृष्ठभागावर आपाती किरण ज्या ठिकाणी आदळतो तो बिंदू. |
परावर्तित किरण (Reflected Ray) | परावर्तनानंतर पृष्ठभागावरून परत जाणारा किरण. |
स्तंभिका (Normal Line) | आपतन बिंदूवरून 90° च्या कोनात काढलेली काल्पनिक रेषा. |
आपतन कोन (Angle of Incidence – ∠i) | आपाती किरण व स्तंभिका यांच्यातील कोन. |
परावर्तन कोन (Angle of Reflection – ∠r) | परावर्तित किरण व स्तंभिका यांच्यातील कोन. |
4. प्रकाश परावर्तनाचे नियम (Laws of Reflection)
- आपतन कोन (∠i) व परावर्तन कोन (∠r) समान असतात.∠i = ∠r
- आपाती किरण, परावर्तित किरण आणि स्तंभिका हे नेहमी एकाच प्रतलात (Plane) असतात.
- आपती किरण आणि परावर्तित किरण हे स्तंभिकेच्या विरुद्ध बाजूस असतात.
प्रयोग
- एका सपाट आरशावर प्रकाश टाकल्यास तो ठराविक दिशेत परावर्तित होतो.
- या प्रयोगामधून वरील तिन्ही नियम सिद्ध करता येतात.
5. प्रकाश परावर्तनाचे प्रकार
नियमित परावर्तन (Regular Reflection)
- गुळगुळीत व सपाट पृष्ठभागावर होणारे परावर्तन.
- परावर्तित किरण हे एकमेकांस समांतर राहतात.
- या प्रकारात स्पष्ट प्रतिबिंब तयार होते.
- उदा. आरसा, पाण्याचा स्थिर पृष्ठभाग
अनियमित परावर्तन (Irregular Reflection)
- खडबडीत किंवा असमान पृष्ठभागावर होणारे परावर्तन.
- परावर्तित किरण वेगवेगळ्या दिशांना विखुरले जातात.
- या प्रकारात अस्पष्ट किंवा विकृत प्रतिबिंब तयार होते.
- उदा. लाकडाचा पृष्ठभाग, रस्ते, कागद, भिंती
हे नेहमी लक्षात ठेवा:
- दोन्ही प्रकारांत परावर्तनाचे नियम पाळले जातात.
- अनियमित परावर्तन झाल्यास किरण वेगवेगळ्या दिशांनी विखुरतात.
6. परावर्तित प्रकाशाचे परावर्तन (Reflection of Reflected Light)
- जेव्हा परावर्तित झालेला प्रकाश दुसऱ्या पृष्ठभागावर पडतो व पुन्हा परावर्तित होतो, त्याला परावर्तित प्रकाशाचे परावर्तन म्हणतात.
- उदा. केशकर्तनालयातील दोन समोरासमोर ठेवलेले आरसे, पाण्यात दिसणारा चंद्राचा प्रतिविंब.
7. प्रकाश परावर्तनावर आधारित उपकरणे
1. कॅलिडोस्कोप (Kaleidoscope)
- हा एक सुंदर नमुने तयार करणारा उपकरण आहे.
- तो तिन्ही बाजूंनी आरसे लावून तयार केला जातो.
- काचेचे तुकडे ठेवले असता विविध रंगीबेरंगी प्रतिमा तयार होतात.
- याचा उपयोग नक्षीदार कागद, वस्त्र आणि डिझाईन तयार करताना केला जातो.
2. परिदर्शी (Periscope)
- याचा उपयोग लपलेल्या ठिकाणी बसून समोरील दृश्य पाहण्यासाठी केला जातो.
- दोन समांतर 45° कोनात ठेवलेल्या आरशांमुळे प्रकाशाचा मार्ग बदलतो आणि प्रतिमा दिसते.
- उपयोग: पाणबुडी, बंकर, रणगाडे.
निष्कर्ष
- प्रकाशाच्या परावर्तनामुळे आपण वस्तू पाहू शकतो.
- परावर्तनाच्या नियमांनुसार प्रकाशाचे नियोजन करता येते.
- विविध उपकरणे आणि तंत्रज्ञान परावर्तनाच्या तत्त्वावर आधारित असतात.
Leave a Reply